Orri honetan euskalkien kokapena eta horiei dagozkien herriak aurkituko dituzu, bi sailkapen desberdinen arabera: Louis Loucien Bonaparteren sailkapen tradizionala eta Koldo Zuazoren egungo sailkapena. Horietako bakoitzean klik eginez gero, euskalkiaren deskribapena aurkituko duzu, eta horri dagozkion herriak.
Erronkariera
Euskalki hau Erronkariko zazpi herrietan hitz egiten zen (Erronkari, Garde, Burgi, Izaba, Uztarroze, Bidankoze eta Urzainki). Gaur egun itzalirik dago (azken hiztuna: Fidela Bernat +1991).
Bonaparte printzearen lehen sailkapenean erronkariera zuberera motatzat jotzen da ("Espainiako zuberera"). Resurrección María de Azkuek, ordea, sailkapen hau zuzendu eta beregaingo euskalki maila eman zion erronkarierari. Modu berean jokatzen da Orotariko Euskal Hiztegian.
Izan ere, baliteke erronkariera izatea euskalki guztietan diferentziatuena, bere isolamendu geografikoa dela medio: modu harrigarrian uztartzen ditu arkaismoak eta berrikuntzak, bazterretako hizkeretan askotan gertatzen denez.
Erronkariera, hala ere, oso ongi ezagutzen dugu, gal hurren egoteagatik beragatik ikertzaile askoren interesa piztu baitu, biziagoko beste hizkera batzuen kaltetan. Erronkarierazko testu ugari eta luzeak baditugu: bibliaren itzulpenak (Hualde Mayo, Bidankozeko erretorea), karta sortak (Mariano Mendigacha bidankoztarrarenak), ahozko solas transkripzio luzeak (gehienak Koldo Artolarenak), hiztegiak, gramatikak etab.
Erronkarierazko lehenbiziko testua "arnegu" bat da, hau da, apostasi formula bat, euskaraz hitzez hitz transkribatua 1596ko sorgin-juizio batean (Florencio Idoate, La Brujería en Navarra eta sus Documentos, 1978, p. 302). Orduan ere euskara mota hura ulergaitza zitzaien gainerako euskaldunei.
Erronkarin, bertako euskara itzali baino lehen, elebitasun desorekatu bat izan dute urte askotan (Pirinioko beste bi ibarretan bezala), gizonak maizenik erdaraz aritzen baitziren elkarrekin, Bardeetako negualdi luzeetan ikasitako erdaran hain zuzen; emakumeak, berriz, askoz ere euskaldunagoak izaten ziren.
Erronkari eskualde mistoan da.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrez gain, Erronkariko euskara honako ezaugarrietan aldentzen da euskara batutik:
Morfologia,(aditza, izena), Fonetika, Lexikoa eta Sintaxia.
MORFOLOGIA
ADITZA
1- Aditz izenek -tan bukaera hartzen dute (euskaraz eskuarki -ten): erraitan, egitan xoaitan, etb. Eta bai xoaitako eta xoaitara (>-tra) ere:
Xoaitan gitun hidiara 
Xatan bitur anitx
Ekutan balin bazein ehin
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Eta gero gizonak egitan zeia aigaria...
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Erabat falta da beste euskalkietako -tzen bukaera:
faltatan balin bazen zerbait, pues atziri! Atziri!
Eragutan balin banien... zomait gaiza
Pues gentan zeia karabineroak keben
2- Aditz izen hauetan berriz agertzen dira Erronkarin -i- duten formak (xoaitan, emoitan), Iparraldeko euskaran eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala (baina ez, berriz, hegoaldeko goi nafarreran eta Erronkarirekin mugakide diren Pirinioko euskalkietan):
Xoaitan gitun hidiara
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
3- Lehen pertsona singularreko nork morfemak (batuaz -t: dut, dakit), forma arkaiko bat du: -d edo -r (Bonapartek zioenez -d eta -r ren arteko soinua zen, nahiz ez den oso argi ulertzen horrek zer esan nahi duen): dur/dud, dakir/dakid:
Xatan bitur anitx
Nik ez dakiar nola erakasi al gunien
entelegatu duna zer erran duran?
Eztura erraitan?
4- Erronkarin errespetuzko alokutibo berezia erabiltzen zen, zuketz delakoa, Zuberoan eta Nafarroa beherean ere erabilia, baina Espainiako beste euskalkietan ezezaguna.
5- -a- agertzen da aditz sintetikoen lehenaldian:
Baia ordian mitilak zaudia oletan
Tio korrek bizakin... bide
6- Zaraitzu eta Luzaiden bezala, aditz iragankorretako hirugarren pertsona pluraleko morfema -e da (batuaz -te): die, zein (alokutiboz zeia) `dute, zuten´:
Ekutan balin bazein ehin
Ezi mitilek ez bizein nahi
banek egoixtan zeia kastaña, beste banek inzagur, beste bat... sagar! eta deiru ere bai
7- Iragankorretako bigarren pertsona pluralaren morfema -zei da (batuaz -zue):
Bordaureki eta guzietarik; zer ustezei?
8- bait- aurrizki erlatibo-kausazkoa bit- itxurapean ageri da Erronkarin:
Xatan bitur anitx
Ezi mitilek ez bizein nahi
Tio korrek bizakin... bide
9- Zaraitzueran bezala, izan laguntzaile iragangaitzaren lehenaldia erregularizatu da, -za- erroa (<izan) erabiliz: nintzan, zintzan, gintzan:
Mendian! xoaitan ginzenian trabajatra
Baina batzutan forma orokorragoekin zalantzak izaten dira:
Xoaitan ginenian gaiaz zakuto bateki
10- Ahalkera iragankorretan -iro- erroa erabiltzen da, Espainiako beste euskalkietan ezezaguna. Eskuarki forma sinkopatuan: droker etb.
11- Aditzetako -tu morfemak -tun aldaki bat ageri du, antza (baina agian inoizkako fenomenoa baizik ez da):
Baratun gizia muga...
Eta eltun gizia punto batra
12- Aditzen geroaldia egiteko -en atzizkia erabiltzen da bai eta bokalez bukatzen diren aditzetan ere:
Igarrien ginzela, que ya podríamos pasar
IZENA
13- Adlatiboa -ara da (cf. zaraitzueraz eta zubereraz -ala; beste euskalkietan -ra). Atzizki honek -an lokatiboak bezalakoxe portaera du, hau da, kontsonantez hasiko balitz bezala: mendiara, bordara (mendian, bordan bezala) baina lurreara, -e- loturazko bokal batekin (lurrean bezala):
Xoaitan gitun hidiara
Guziak mendiara
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Bat lurriaraino
Baina erakusleetan -at erabiltzen da, Iparraldeko euskaran bezala:
"Esta ez´ztei xuan korrat! xi´ztei konat!
Korrat dun peligro andi!
14- Soziatiboa -eki da (batuaz -ekin):
Pues gero ni aziendareki mendiala
Aitatameki solo
Guazen aingurieki/arkanxalieki
15- Erakusleetan hasierako k- bat ageri da, zaraitzueran bezala (aezkeran g-):
Orai artian bai, eztakiar, daudenak korietan.
Orai keben
Agian ehin, edo berrehin edo kolaxet, txiki
Enaguak eta bordauak korradraino
"Esta ez´ztei xuan korrat! xi´ztei konat!
ide kontarik
Kuek gisa! Kuen gisa ez
Eta kan emoitan zeia...
Tio korrek bizakin... bide
Baina zenbait erabilera bazterrekotan, hala nola hori errespetuzko izenordean, k- gabeko formak erabiltzen dira, agian beste euskalki batetik inportatuak:
Onki ta horrek?
16- Normal erebiltzen da ene posesiboa, euskalki gehienetan bere jatorrizko funtziotik lekutua:
Eta ni xoaitan zrenian ene aitatamak ordeñatra
17- Artzai, arrai, etb. bezalako hitzetan erronkarierak -ai gisako formak ditu beti, zubereran eta iparraldeko euskaran ez bezala (-ain) eta Espainiako euskalki zentralekin bat (baztanera ezik).
18- Hegoaldeko goi nafarreran, zaraitzueran eta aezkeran bezala nor eta nork kasuak berezten ditu deklinabide pluralean (-ak/-ek):
Ezi mitilek ez bizein nahi
banek egoixtan zeia kastaña, beste banek inzagur, beste bat... sagar! eta deiru ere bai
Baina batzutan zalantzak ikusten dira, agian euskalkiaren erosioagatik:
Eta gero gizonak egitan zeia aigaria...
Pues gentan zeia karabineroak keben
19- Erronkarierak zilegi du sintagma mugagabeak libre erabiltzea, bai eta gaur euskalki gehienek debeku luketen kasuetan ere (arkaismoa): oskireki, bordaureki, klaboreki:
Bordaureki eta guzietarik; zer ustezei?
banek egoixtan zeia kastaña, beste banek inzagur, beste bat... sagar! eta deiru ere bai
Eta xoaitan gitia oskireki eta klaboreki et´oro
Korrat dun peligro andi!
20- nondik kasuko plurala eta mugagabea -tarik egiten da, hegoaldeko goi nafarrera, baztanera eta Ultzamako euskaran bezala:
Bordaureki eta guzietarik; zer ustezei?
ide kontarik
21- Beste kasuetarako -ti(k) erabiltzen bada ere, toki izenetan -rik agertzen da berriro (arkaismoa da):
Bat gunia ta xin gizia Uruñarik
22- Noraino kasua egiteko -adraino, -aradraino atzizki harrigarria erabiltzen da (lehen osagaia -ara adlatiboa da noski). -d- hori, dudarik gabe *daino (<*edin) adizkiaren hondarki bat da, Mitxelenak dioenez -raino atzizkiaren osagaia baita:
Enaguak eta bordauak korradraino
Eta Zaragozadraino
hasta mayo, pasábamos, maiatzaradraino
Baina aldizka -raino forma orokorra ere agertzen da:
Bat lurriaraino
FONETIKA
23- Erronkarieraren ezaugarririk deigarriena, zubereran ere ezaguna, sonante ondoko ahoskabeak ez ahostuntzea da: hanti, kebenko, onki, etb:
Onki ta horrek?
Baso batentako
Eta eltun gizia punto batra
Eta amaborz urtetan oiltun zeia... Franziara, niri
Aber onki egitan dugunez ezpartiña
Eta bueltatu zeia atziri, bortia ganti, pa España
laguntu zeia neskaxo... gaxa
24- au diptongoa batzutan ai bihurtzen da, zubereran bezala: gai, gaiza, jeina:
Xoaitan ginenian gaiaz zakuto bateki
Eragutan balin banien... zomait gaiza
25- Eta, eraberean eu ere batzutan ei:
Ekutan balin bazein ehin
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
26- Oso maiz gertatzen da hitz barreneko bokal bat galtzea (sinkopa):
*Apelatiboetan (abrats, obro, Erribra, abre etb):
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Bizi nun ni hogeitalaur urte obro ezik ama
ene tenpran, urte batez, utzu guntia
*Deklinabide eta adizkietan: -tra (<-tera), -truk (-<turik) zren (<ziren), zra (<zara). Baina cf. -tarik, beti sinkoparik gabe:
Mendian! xoaitan ginzenian trabajatra
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Eta ni xoaitan zrenian ene aitatamak ordeñatra
Etse guzietra
Ezpartiñaren egitra
"Esta ez´ztei xuan korrat! xi´ztei konat!
27- Erronkarieraren (eta zubereraren) ezaugarri dira uturri (< iturri), Uruña (<Iruña) gisako asimilazioak, hau da i...u, e...u > u...u: Uturri, gaztulu, ainguru, bagunu (<baginu edo bagenu), utzu:
Guazen aingurieki/arkanxalieki
Bat gunia ta xin gizia Uruñarik
ene tenpran, urte batez, utzu guntia
Baina kontrako asimilazioa ere agertzen da aldizka (i-ren alde):
Baia ordian mitilak zaudia oletan
28- -ea- hiatoa -ia- ebakitzen da, beste hainbat euskalkitan bezala:
Orai artian bai, eztakiar, daudenak korietan.
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Mendian! xoaitan ginzenian trabajatra
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Nahiz eta horretan ere zalantzak diren:
Gore erregiaren/Xinko Semearen/adorazera
29- -oa- hiatoa, berriz, hobeki mantentzen da:
Xoaitan gitun hidiara
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
baina batzutan -ua- aditzen da:
Guazen aingurieki/arkanxalieki
30- -ua- -ue- hiatoak -ia- -ie- ebakitzen dira, Zuberoan eta Nafarroa Behereko parte batean bezala: buria, gunien (<*gunuen, cf. bagunu), guntien (<*guntuen) guzia (<*guzua; tema soila guzu, cf. deklinabidean guzutik etb), dien erlatibo forma (cf forma lotugabea du):
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Guziak mendiara
Baia ordian mitilak zaudia oletan
Nik ez dakiar nola erakasi al gunien
Etsokandria emoiten diena ogia
Eta bueltatu zeia atziri, bortia ganti, pa España
paper batan, dozena... guntienak
31- Jan, joan, jautsi, etb bezalako hitzetan hasierako soinua x- da erronkarieraz, aezkera, zaraitzuera eta hegoaldeko goi nafarreraren parte batean bezala: xan, xoan, etb:
Xoaitan gitun hidiara
Xatan bitur anitx
Gore erregiaren/Xinko Semearen/adorazera
Gaztelerazko jota mailegu berrietan baizik ez da aditzen:
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Baina ez mailegu zahar xamarretan:
Guazen aingurieki/arkanxalieki
32- Erronkarierak oso kontrakzio gutxi egiten ditu. Amaren, amareki etb. aditzen dira, forma idatzian bezalaxe:
Pues gero ni aziendareki mendiala
Lau pezetareki bueltatu Uztarrozera
33- Ez dago bokal harmoniarik.
34- Bere horretantxe eusten zaio erdarazko -ón atzizkiari, hegoaldeko goi nafarreran eta iparraldeko goi nafarrera gehienean bezala (cf. beste euskalki gehienetan -oi(n)): kajona, montona, millona... etb:
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Orai millonak
35- Bait- aurrizkiak (erronkariera beit-/bit-) adizki bati lotzean sortzen dituen aldaketak ez dira batuan gertatzen diren berberak, baizik hegoaldeko goi nafarreran izaten direnak: bigunien (=baikenuen), bizen (=baitzen), baina bitago (=baitago), batuaz bezala:
Xatan bitur anitx
Bitago anix lan mendian
Ezi mitilek ez bizein nahi
Tio korrek bizakin... bide
36- Ez dago i-ren ondoko asimilazio bustidurarik:
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Bat lurriaraino
Xoaitan ginenian gaiaz zakuto bateki
Eta Zaragozadraino
Xoaitan gitun hidiara
Ezi mitilek ez bizein nahi
Soinu sabaikariak (ll, tt, ñ) txikigarrietan eta maileguetan baizik ez dira aditzen:
Orai millonak
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Eta ni xoaitan zrenian ene aitatamak ordeñatra
LEXIKOA
Lexikoan ere, beste alderdi guztietan bezala, erronkariera oso euskalki karakterizatua da.
37- Alde batetik hitz eta aldaera asko ditu bere-bereak, edo soilik zubererarekin bat dituenak, hala nola ekun `izan iragankorra´ (cf. Iparraldeko euskaran ukhan, ukhen), erkin `atera´, txiki `gutxi´, hiror `hiru´, ñotto `txiki´, bana `batzuk´, borta `ate´, aigari `afari´, deiru `diru´, intzagur `intxaur´, etse `etxe´, emon `eman´ (bizkaieran bezala), ler `pinua´, oiltu `bidali´, atziri `atzera´, izari ´jarri´, gentu `kendu´, ganti `barrena, zehar´ (zuberera eta behenafarreraz gainti, gaindi):
38- Beste hitz eta aldaera asko baditu, bestalde, Nafarroako Pirinioko hizkerekin (zaraitzuera eta aezkera) bat dituenak: ele `hitz´, eta ele erran `hitzegin´ (cf. aezkeraz elekatu), baia ´baina´, eur `inor (zaraitzueraz ior), eragu `ekarri´, igari `pasa´.
39- Erronkarieraren berezgarri diren beste hitz batzuk azken buruan arkaismoak besterik ez dira, behiala oso zabalduak Euskal Herrian eta Erronkarin gaurdaino iraun dutenak: kaur `hau´, laur `lau´, ola `etxola, txabola´, solo `bakarrik´(cf. Leizarraga solament).
40- Bestalde, erronkariera sartalde eite garbiko euskalkia da, hots, hitz eta aldaera asko bat dituela Iparraldeko euskalkiekin: zomat `zenbat´, egotzi `bota´, orai `orain´, aitzin `aurre´, gibel `atze´, xin `etorri´, artio `arte´, baratu `gelditu´, bortu `mendia, Pirinioa´.
SINTAXIA
41- Lehen aipatu zuketz tratamentu alokutiboaz gain, erronkarierak beste errespetu tratamentu bat erabiltzen zuen, erdararenaren antzekoa: horrek izenordea erabiliz eta aditza hirugarren pertsonan jokatuz. Badirudi izenordearen formak berak (cf. korrek erronkarierazko izenordea) kanpoko inportazioa salatzen duela:
Onki ta horrek?
42- Zilegi da aditz izenen objetua genitiboan joatea:
Gore erregiaren/Xinko Semearen/adorazera
Ezpartiñaren egitra
43- Zuberera eta aezkeran bezala -a atzizki geldegilea erabiltzen da (galdera absolutuetan):
entelegatu duna zer erran duran?
Eztura erraitan?
44- Konparatiboak egiteko ezik partikula erabiltzen da konparaburuaren aurretik jarrita (cf. Sakanako euskaran ze):
Bizi nun ni hogeitalaur urte obro ezik ama
45- Zehar galdera absolutuetan -nez atzizkia erabiltzen da, aezkeran eta zaraitzueran bezala:
Aber onki egitan dugunez ezpartiña
46- Joera handia du erlatiboak atzean paratzeko. Erdarakada izan liteke, baina gauza bera agertzen da behin eta berriz Mendigatxaren kartetan, eta azken buruan segur aski arkaismo bat da (cf. Leizarraga anhitz Saindu lo ceunçanen gorputzac iaiqui citecen eta antzekoak):
Eta tio eramaitan guniena lagun
Etsokandria emoiten diena ogia
paper batan, dozena... guntienak
Erronkariera
Euskalki hau Erronkariko zazpi herrietan hitz egiten zen (Erronkari, Garde, Burgi, Izaba, Uztarroze, Bidankoze eta Urzainki). Gaur egun itzalirik dago (azken hiztuna: Fidela Bernat +1991).
Bonaparte printzearen lehen sailkapenean erronkariera zuberera motatzat jotzen da ("Espainiako zuberera"). Resurrección María de Azkuek, ordea, sailkapen hau zuzendu eta beregaingo euskalki maila eman zion erronkarierari. Modu berean jokatzen da Orotariko Euskal Hiztegian.
Izan ere, baliteke erronkariera izatea euskalki guztietan diferentziatuena, bere isolamendu geografikoa dela medio: modu harrigarrian uztartzen ditu arkaismoak eta berrikuntzak, bazterretako hizkeretan askotan gertatzen denez.
Erronkariera, hala ere, oso ongi ezagutzen dugu, gal hurren egoteagatik beragatik ikertzaile askoren interesa piztu baitu, biziagoko beste hizkera batzuen kaltetan. Erronkarierazko testu ugari eta luzeak baditugu: bibliaren itzulpenak (Hualde Mayo, Bidankozeko erretorea), karta sortak (Mariano Mendigacha bidankoztarrarenak), ahozko solas transkripzio luzeak (gehienak Koldo Artolarenak), hiztegiak, gramatikak etab.
Erronkarierazko lehenbiziko testua "arnegu" bat da, hau da, apostasi formula bat, euskaraz hitzez hitz transkribatua 1596ko sorgin-juizio batean (Florencio Idoate, La Brujería en Navarra eta sus Documentos, 1978, p. 302). Orduan ere euskara mota hura ulergaitza zitzaien gainerako euskaldunei.
Erronkarin, bertako euskara itzali baino lehen, elebitasun desorekatu bat izan dute urte askotan (Pirinioko beste bi ibarretan bezala), gizonak maizenik erdaraz aritzen baitziren elkarrekin, Bardeetako negualdi luzeetan ikasitako erdaran hain zuzen; emakumeak, berriz, askoz ere euskaldunagoak izaten ziren.
Erronkari eskualde mistoan da.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrez gain, Erronkariko euskara honako ezaugarrietan aldentzen da euskara batutik:
Morfologia,(aditza, izena), Fonetika, Lexikoa eta Sintaxia.
MORFOLOGIA
ADITZA
1- Aditz izenek -tan bukaera hartzen dute (euskaraz eskuarki -ten): erraitan, egitan xoaitan, etb. Eta bai xoaitako eta xoaitara (>-tra) ere:
Xoaitan gitun hidiara
Xatan bitur anitx
Ekutan balin bazein ehin
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Eta gero gizonak egitan zeia aigaria...
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Erabat falta da beste euskalkietako -tzen bukaera:
faltatan balin bazen zerbait, pues atziri! Atziri!
Eragutan balin banien... zomait gaiza
Pues gentan zeia karabineroak keben
2- Aditz izen hauetan berriz agertzen dira Erronkarin -i- duten formak (xoaitan, emoitan), Iparraldeko euskaran eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala (baina ez, berriz, hegoaldeko goi nafarreran eta Erronkarirekin mugakide diren Pirinioko euskalkietan):
Xoaitan gitun hidiara
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
3- Lehen pertsona singularreko nork morfemak (batuaz -t: dut, dakit), forma arkaiko bat du: -d edo -r (Bonapartek zioenez -d eta -r ren arteko soinua zen, nahiz ez den oso argi ulertzen horrek zer esan nahi duen): dur/dud, dakir/dakid:
Xatan bitur anitx
Nik ez dakiar nola erakasi al gunien
entelegatu duna zer erran duran?
Eztura erraitan?
4- Erronkarin errespetuzko alokutibo berezia erabiltzen zen, zuketz delakoa, Zuberoan eta Nafarroa beherean ere erabilia, baina Espainiako beste euskalkietan ezezaguna.
5- -a- agertzen da aditz sintetikoen lehenaldian:
Baia ordian mitilak zaudia oletan
Tio korrek bizakin... bide
6- Zaraitzu eta Luzaiden bezala, aditz iragankorretako hirugarren pertsona pluraleko morfema -e da (batuaz -te): die, zein (alokutiboz zeia) `dute, zuten´:
Ekutan balin bazein ehin
Ezi mitilek ez bizein nahi
banek egoixtan zeia kastaña, beste banek inzagur, beste bat... sagar! eta deiru ere bai
7- Iragankorretako bigarren pertsona pluralaren morfema -zei da (batuaz -zue):
Bordaureki eta guzietarik; zer ustezei?
8- bait- aurrizki erlatibo-kausazkoa bit- itxurapean ageri da Erronkarin:
Xatan bitur anitx
Ezi mitilek ez bizein nahi
Tio korrek bizakin... bide
9- Zaraitzueran bezala, izan laguntzaile iragangaitzaren lehenaldia erregularizatu da, -za- erroa (<izan) erabiliz: nintzan, zintzan, gintzan:
Mendian! xoaitan ginzenian trabajatra
Baina batzutan forma orokorragoekin zalantzak izaten dira:
Xoaitan ginenian gaiaz zakuto bateki
10- Ahalkera iragankorretan -iro- erroa erabiltzen da, Espainiako beste euskalkietan ezezaguna. Eskuarki forma sinkopatuan: droker etb.
11- Aditzetako -tu morfemak -tun aldaki bat ageri du, antza (baina agian inoizkako fenomenoa baizik ez da):
Baratun gizia muga...
Eta eltun gizia punto batra
12- Aditzen geroaldia egiteko -en atzizkia erabiltzen da bai eta bokalez bukatzen diren aditzetan ere:
Igarrien ginzela, que ya podríamos pasar
IZENA
13- Adlatiboa -ara da (cf. zaraitzueraz eta zubereraz -ala; beste euskalkietan -ra). Atzizki honek -an lokatiboak bezalakoxe portaera du, hau da, kontsonantez hasiko balitz bezala: mendiara, bordara (mendian, bordan bezala) baina lurreara, -e- loturazko bokal batekin (lurrean bezala):
Xoaitan gitun hidiara
Guziak mendiara
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Bat lurriaraino
Baina erakusleetan -at erabiltzen da, Iparraldeko euskaran bezala:
"Esta ez´ztei xuan korrat! xi´ztei konat!
Korrat dun peligro andi!
14- Soziatiboa -eki da (batuaz -ekin):
Pues gero ni aziendareki mendiala
Aitatameki solo
Guazen aingurieki/arkanxalieki
15- Erakusleetan hasierako k- bat ageri da, zaraitzueran bezala (aezkeran g-):
Orai artian bai, eztakiar, daudenak korietan.
Orai keben
Agian ehin, edo berrehin edo kolaxet, txiki
Enaguak eta bordauak korradraino
"Esta ez´ztei xuan korrat! xi´ztei konat!
ide kontarik
Kuek gisa! Kuen gisa ez
Eta kan emoitan zeia...
Tio korrek bizakin... bide
Baina zenbait erabilera bazterrekotan, hala nola hori errespetuzko izenordean, k- gabeko formak erabiltzen dira, agian beste euskalki batetik inportatuak:
Onki ta horrek?
16- Normal erebiltzen da ene posesiboa, euskalki gehienetan bere jatorrizko funtziotik lekutua:
Eta ni xoaitan zrenian ene aitatamak ordeñatra
17- Artzai, arrai, etb. bezalako hitzetan erronkarierak -ai gisako formak ditu beti, zubereran eta iparraldeko euskaran ez bezala (-ain) eta Espainiako euskalki zentralekin bat (baztanera ezik).
18- Hegoaldeko goi nafarreran, zaraitzueran eta aezkeran bezala nor eta nork kasuak berezten ditu deklinabide pluralean (-ak/-ek):
Ezi mitilek ez bizein nahi
banek egoixtan zeia kastaña, beste banek inzagur, beste bat... sagar! eta deiru ere bai
Baina batzutan zalantzak ikusten dira, agian euskalkiaren erosioagatik:
Eta gero gizonak egitan zeia aigaria...
Pues gentan zeia karabineroak keben
19- Erronkarierak zilegi du sintagma mugagabeak libre erabiltzea, bai eta gaur euskalki gehienek debeku luketen kasuetan ere (arkaismoa): oskireki, bordaureki, klaboreki:
Bordaureki eta guzietarik; zer ustezei?
banek egoixtan zeia kastaña, beste banek inzagur, beste bat... sagar! eta deiru ere bai
Eta xoaitan gitia oskireki eta klaboreki et´oro
Korrat dun peligro andi!
20- nondik kasuko plurala eta mugagabea -tarik egiten da, hegoaldeko goi nafarrera, baztanera eta Ultzamako euskaran bezala:
Bordaureki eta guzietarik; zer ustezei?
ide kontarik
21- Beste kasuetarako -ti(k) erabiltzen bada ere, toki izenetan -rik agertzen da berriro (arkaismoa da):
Bat gunia ta xin gizia Uruñarik
22- Noraino kasua egiteko -adraino, -aradraino atzizki harrigarria erabiltzen da (lehen osagaia -ara adlatiboa da noski). -d- hori, dudarik gabe *daino (<*edin) adizkiaren hondarki bat da, Mitxelenak dioenez -raino atzizkiaren osagaia baita:
Enaguak eta bordauak korradraino
Eta Zaragozadraino
hasta mayo, pasábamos, maiatzaradraino
Baina aldizka -raino forma orokorra ere agertzen da:
Bat lurriaraino
FONETIKA
23- Erronkarieraren ezaugarririk deigarriena, zubereran ere ezaguna, sonante ondoko ahoskabeak ez ahostuntzea da: hanti, kebenko, onki, etb:
Onki ta horrek?
Baso batentako
Eta eltun gizia punto batra
Eta amaborz urtetan oiltun zeia... Franziara, niri
Aber onki egitan dugunez ezpartiña
Eta bueltatu zeia atziri, bortia ganti, pa España
laguntu zeia neskaxo... gaxa
24- au diptongoa batzutan ai bihurtzen da, zubereran bezala: gai, gaiza, jeina:
Xoaitan ginenian gaiaz zakuto bateki
Eragutan balin banien... zomait gaiza
25- Eta, eraberean eu ere batzutan ei:
Ekutan balin bazein ehin
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
26- Oso maiz gertatzen da hitz barreneko bokal bat galtzea (sinkopa):
*Apelatiboetan (abrats, obro, Erribra, abre etb):
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Bizi nun ni hogeitalaur urte obro ezik ama
ene tenpran, urte batez, utzu guntia
*Deklinabide eta adizkietan: -tra (<-tera), -truk (-<turik) zren (<ziren), zra (<zara). Baina cf. -tarik, beti sinkoparik gabe:
Mendian! xoaitan ginzenian trabajatra
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Eta ni xoaitan zrenian ene aitatamak ordeñatra
Etse guzietra
Ezpartiñaren egitra
"Esta ez´ztei xuan korrat! xi´ztei konat!
27- Erronkarieraren (eta zubereraren) ezaugarri dira uturri (< iturri), Uruña (<Iruña) gisako asimilazioak, hau da i...u, e...u > u...u: Uturri, gaztulu, ainguru, bagunu (<baginu edo bagenu), utzu:
Guazen aingurieki/arkanxalieki
Bat gunia ta xin gizia Uruñarik
ene tenpran, urte batez, utzu guntia
Baina kontrako asimilazioa ere agertzen da aldizka (i-ren alde):
Baia ordian mitilak zaudia oletan
28- -ea- hiatoa -ia- ebakitzen da, beste hainbat euskalkitan bezala:
Orai artian bai, eztakiar, daudenak korietan.
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Mendian! xoaitan ginzenian trabajatra
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Nahiz eta horretan ere zalantzak diren:
Gore erregiaren/Xinko Semearen/adorazera
29- -oa- hiatoa, berriz, hobeki mantentzen da:
Xoaitan gitun hidiara
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
baina batzutan -ua- aditzen da:
Guazen aingurieki/arkanxalieki
30- -ua- -ue- hiatoak -ia- -ie- ebakitzen dira, Zuberoan eta Nafarroa Behereko parte batean bezala: buria, gunien (<*gunuen, cf. bagunu), guntien (<*guntuen) guzia (<*guzua; tema soila guzu, cf. deklinabidean guzutik etb), dien erlatibo forma (cf forma lotugabea du):
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Guziak mendiara
Baia ordian mitilak zaudia oletan
Nik ez dakiar nola erakasi al gunien
Etsokandria emoiten diena ogia
Eta bueltatu zeia atziri, bortia ganti, pa España
paper batan, dozena... guntienak
31- Jan, joan, jautsi, etb bezalako hitzetan hasierako soinua x- da erronkarieraz, aezkera, zaraitzuera eta hegoaldeko goi nafarreraren parte batean bezala: xan, xoan, etb:
Xoaitan gitun hidiara
Xatan bitur anitx
Gore erregiaren/Xinko Semearen/adorazera
Gaztelerazko jota mailegu berrietan baizik ez da aditzen:
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Baina ez mailegu zahar xamarretan:
Guazen aingurieki/arkanxalieki
32- Erronkarierak oso kontrakzio gutxi egiten ditu. Amaren, amareki etb. aditzen dira, forma idatzian bezalaxe:
Pues gero ni aziendareki mendiala
Lau pezetareki bueltatu Uztarrozera
33- Ez dago bokal harmoniarik.
34- Bere horretantxe eusten zaio erdarazko -ón atzizkiari, hegoaldeko goi nafarreran eta iparraldeko goi nafarrera gehienean bezala (cf. beste euskalki gehienetan -oi(n)): kajona, montona, millona... etb:
Ehin duro kajonian, z(r)ia abrats,
Orai millonak
35- Bait- aurrizkiak (erronkariera beit-/bit-) adizki bati lotzean sortzen dituen aldaketak ez dira batuan gertatzen diren berberak, baizik hegoaldeko goi nafarreran izaten direnak: bigunien (=baikenuen), bizen (=baitzen), baina bitago (=baitago), batuaz bezala:
Xatan bitur anitx
Bitago anix lan mendian
Ezi mitilek ez bizein nahi
Tio korrek bizakin... bide
36- Ez dago i-ren ondoko asimilazio bustidurarik:
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Bat lurriaraino
Xoaitan ginenian gaiaz zakuto bateki
Eta Zaragozadraino
Xoaitan gitun hidiara
Ezi mitilek ez bizein nahi
Soinu sabaikariak (ll, tt, ñ) txikigarrietan eta maileguetan baizik ez dira aditzen:
Orai millonak
Eta fajoak eramaitan guntia burian llarrainiara
Umiak Franziara ezpartiña egitra
Eta ni xoaitan zrenian ene aitatamak ordeñatra
LEXIKOA
Lexikoan ere, beste alderdi guztietan bezala, erronkariera oso euskalki karakterizatua da.
37- Alde batetik hitz eta aldaera asko ditu bere-bereak, edo soilik zubererarekin bat dituenak, hala nola ekun `izan iragankorra´ (cf. Iparraldeko euskaran ukhan, ukhen), erkin `atera´, txiki `gutxi´, hiror `hiru´, ñotto `txiki´, bana `batzuk´, borta `ate´, aigari `afari´, deiru `diru´, intzagur `intxaur´, etse `etxe´, emon `eman´ (bizkaieran bezala), ler `pinua´, oiltu `bidali´, atziri `atzera´, izari ´jarri´, gentu `kendu´, ganti `barrena, zehar´ (zuberera eta behenafarreraz gainti, gaindi):
38- Beste hitz eta aldaera asko baditu, bestalde, Nafarroako Pirinioko hizkerekin (zaraitzuera eta aezkera) bat dituenak: ele `hitz´, eta ele erran `hitzegin´ (cf. aezkeraz elekatu), baia ´baina´, eur `inor (zaraitzueraz ior), eragu `ekarri´, igari `pasa´.
39- Erronkarieraren berezgarri diren beste hitz batzuk azken buruan arkaismoak besterik ez dira, behiala oso zabalduak Euskal Herrian eta Erronkarin gaurdaino iraun dutenak: kaur `hau´, laur `lau´, ola `etxola, txabola´, solo `bakarrik´(cf. Leizarraga solament).
40- Bestalde, erronkariera sartalde eite garbiko euskalkia da, hots, hitz eta aldaera asko bat dituela Iparraldeko euskalkiekin: zomat `zenbat´, egotzi `bota´, orai `orain´, aitzin `aurre´, gibel `atze´, xin `etorri´, artio `arte´, baratu `gelditu´, bortu `mendia, Pirinioa´.
SINTAXIA
41- Lehen aipatu zuketz tratamentu alokutiboaz gain, erronkarierak beste errespetu tratamentu bat erabiltzen zuen, erdararenaren antzekoa: horrek izenordea erabiliz eta aditza hirugarren pertsonan jokatuz. Badirudi izenordearen formak berak (cf. korrek erronkarierazko izenordea) kanpoko inportazioa salatzen duela:
Onki ta horrek?
42- Zilegi da aditz izenen objetua genitiboan joatea:
Gore erregiaren/Xinko Semearen/adorazera
Ezpartiñaren egitra
43- Zuberera eta aezkeran bezala -a atzizki geldegilea erabiltzen da (galdera absolutuetan):
entelegatu duna zer erran duran?
Eztura erraitan?
44- Konparatiboak egiteko ezik partikula erabiltzen da konparaburuaren aurretik jarrita (cf. Sakanako euskaran ze):
Bizi nun ni hogeitalaur urte obro ezik ama
45- Zehar galdera absolutuetan -nez atzizkia erabiltzen da, aezkeran eta zaraitzueran bezala:
Aber onki egitan dugunez ezpartiña
46- Joera handia du erlatiboak atzean paratzeko. Erdarakada izan liteke, baina gauza bera agertzen da behin eta berriz Mendigatxaren kartetan, eta azken buruan segur aski arkaismo bat da (cf. Leizarraga anhitz Saindu lo ceunçanen gorputzac iaiqui citecen eta antzekoak):
Eta tio eramaitan guniena lagun
Etsokandria emoiten diena ogia
paper batan, dozena... guntienak
