Orri honetan euskalkien kokapena eta horiei dagozkien herriak aurkituko dituzu, bi sailkapen desberdinen arabera: Louis Loucien Bonaparteren sailkapen tradizionala eta Koldo Zuazoren egungo sailkapena. Horietako bakoitzean klik eginez gero, euskalkiaren deskribapena aurkituko duzu, eta horri dagozkion herriak.
Goi Nafarrera
Historikoki hauxe izan da Nafarroako euskalkirik hedatuena, mintzatuena eta berezkoena. Hedadura handiena zuen unean, herri eta ibar hauek zituen hegoaldeko muga: Ega ibarra, La Solana, Oteitza, Villatuerta, Zirauki, Mañeru, Gares, Izarbe ibarra, Artaxoa, Puiu, Orba ibarra, Lerga, Uxue, Galipentzu, Zare, Leatxe, Irunberri, Urraul (herriok guztiok euskaldunak izandakoak).
Toponimia xehearen azterketak salatzen duenez, sartaldetik Lana eta Ameskoa ibarrak dudarik gabe beste euskalki batekoak ziren, sartalde eite handiagokoak, Arabako euskalki gaur itzalita daudenen eta Burundako euskararen antzekoak noski. Sortaldetik, Pirinioko ibarrak ere (Zaraitzu, Erronkari eta Aezkoa) euskalki honen mugaz kanpo daude; Pirinio-aurrekoak, berriz, barne (Erro, Lintzoain, Artzi). Iruñean mintatzen zen euskara ere euskalki honetakoa zen.
Gaur egun hegoaldeko goi nafarrera itzali hurren dago: oraindik badaude euskalki honetako hiztunak (osotara bostehun baino gutxiago) baina salbuespenez ez bada, hizkuntzaren transmisio naturala etenda dago.
Historikoki oso garrantzi handiko euskalkia izan da. Hegoaldeko goi nafarreran idatzita daude hizkuntzaren aldetik inportantzia handia duten obrak: adibidez, segur aski euskaraz inprimatu zen lehenbiziko liburua: Antso Elsokoren Doctrina Christiana delakoa (ez da alerik guganaino iritsi); Tratado de Oír Misa (1621), Juan de Beriain utergarrarena, Iruñeko euskaran idatzia, berak deklaratzen duenez: "Iruñean usatzen denaz izkiriatzen dut, Erresuma honetako burua baita, eta Nafarroan zabalduena eta edonon ulerterrezena baita." Eta batez ere Joakin Lizarraga, Elkanoko seme eta erretorearen prediku eta otoitz bilduma ikaragarria, gaur itzalita dagoen Iruñerriko euskara ezagutzeko meterial ezinbestekoa.
Horrez gain, prediku, udal agiri, eta denetariko dokumentu sail handia bildu da euskalki honen lurralde guztitik. Literaturaren ikuspuntutik ez dute baliorik izaten, baina bai, berriz, hizkuntzarenetik.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrak alde batera utzita, hegoaldeko goi nafarrerak honako ezaugarriak ditu:
Morfologia (aditza, izena)/ Fonetika/Lexikoa/Sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1- Hegoaldeko goi nafarreraren ezaugarririk deigarriena, Bizkaiko eremu batean ere agertzen dena, lehenaldiko adizkietan -n falta izatea da: nue, ze, zio, etb. Euskalki osoak izaten zuen ezaugarri hori, eta gaur egun ere Esteribar eta Erron aditzen da, baina hor eskuarki -n dun adizkiekin lehian. Eugin, kasu, -n dunak baizik ez dira aditzen:
zengatik orai erretrasatuenak hoik izain zire 
denen artian harpatzen zute zerrie
ta etzaike igo
Len hartaik bizi gine
gazteago ze
Baina cf. bestalde:
dena eskuz in behartzen
iduri zuen adelanto at haundienetaik zela
joaten ginden etxeko azienden lana
2- Euskalki honen eremu gehienean -a- agertzen da adizki sintetikoen lehenaldian: nakien, nauken, zakien, zagoen, zabilen... etb., (batuaz neukan, zebilen... etb.):
banakin ze kostunbre zuten goizez...
errota guziek hertsiik zauden
Ta ahizpe bat Albisun zauken
ta aitte ta ama hil tzaizkion
ta etzaike igo
ta haizea baldin bazabillen
apainduik ya zauken
3- Oso maiz gertatzen da aditz laguntzaile iragankorrak lehen silaba galtzea orainaldian (aferesia): tut, tuzu, etb., ditut, dituzu etab.en ordez:
ene familien eztut zautu, zautu tut bai, bertze familietan
4- diet, diezu, zien, zaie, etb.en ordez, eremu honetan diotet (=diet), zioten (=zien), zaiote (=zaie) tankerako adizkiak aditzen dira maizenik, hau da, -ote- erabiltzen dela -e-ren ordez:
Zenbaiti etzaote (=zaie) iduritiko
iduritzen zaote (=zaie) gerra hori holako festa bat dela
semeei frankotan erraten dakotet (=diet)
5- Euskalki honen iparraldean (Mezkiritz), Behe nafarrera kutsuko nor-nori-nork adizkiak erabiltzen dira nori hirugarren pertsonakoa delarik: dakot, zakoten, etb (bat.diot, zioten etb):
semeei frankotan erraten dakotet
eskribitu nindakon baetz
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Batzutan badirudi -ako- eta -io- adizkiak gurutzatu direla:
kutxilloai kanibeta deitzen daogu guk euskeraz
6- Euskalki honek oso bereak ditu (nahiz eta bestetan ere badiren: Ultzaman eta Basaburuan ere bai behinik behin) -ke hutseko ahalkera adizki iragangaitzak: daike, zaiken etb (batua daiteke, zitekeen):
ta etzaike igo
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
7- Nor-Nori lehenaldian (batuaz zitzaion etb.), -KI- erroa erabiltzen da eta ez -TZA-: zekion/zakion eta ez zitzaion:
ta aitte ta ama hil tzaizkion
8- Nor-nork orainaldiko bigarren pertsona pluralekoak -zie bukaera hartzen du (batua -zue), Ultzaman eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala:
Eztakizie! Hobe duzie
etzaizie iruditzen
9- Nafarroako euskalki gehienetan (Piriniokoetan ezik) nitzen adizkia erabiltzen da, -n- gabe (bat. nintzen):
ni haurre nitzelaik 
Zazpi urtez edo eztakit zenbat urtez egon nitzen ni soldado!
ni bigarren kaderatik operatu nitzelaik
ordu betian iatzarri nitzen
10- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb), geroaldiko forma -en egiten da maizenik. -ain izaten da ohizkoeneko ebakiera:
zer errain dizut
eztakit noiz artio izain den
zengatik orai erretrasatuenak hoik izain zire
Historikoki, halare, badakigu -nko formak ere (janko, joanko) erabili izan direla, Garesen, kasu.
11- -tu bukaera duten partizipioak (galdetu, barkatu, etb) -tiko egiten dute geroaldia, aezkeraz, baztaneraz eta ultzameraz bezala: galdetiko, barkatiko, eta baita behar-en aurrean direlarik ere: galdeti ihar dut (=galdetu behar dut):
ze pagati behar zuten
Orai, zer pasatiko den
zeatik auto aundiz pasatiko da
eta modifikatiko da
Zenbaiti etzaote iduritiko
Baina cf. Usetxin:
aitu behar zen ordu aundiz
12- Euskalki honetan oso ohizkoa da partizipioa -rik erantsita erabiltzea, iparreko goi nafarreran ez bezala, hor oso gutxi edo batere ez baita erabiltzen (salbu eta Sakanan):
errota guziek hertsiik zauden
Prezinteturik errotak
kasik adjudiketuik Baztandei Erregerena.
nola nindeon operatuik
hilabetero ginduen konpromisua inik
apainduik ya zauken
13- Euskalki honetan ez dira usatzen -iten tankerako aditz izenak (emaiten, erraiten), iparreko goi nafarreraren eta Iparraldeko euskalkietan hain ohizkoak direnak:
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
haiziak ematen zuen
ezpadirete sorik gaizki eramaten klinikara edo hola
14- Aditza laguntzailez jokatzerakoan iparreko goi nafarreran baino askoz kontrakzio gutxiago sortzen dira. Baina bai, berriz, behar eta nahi laguntzailea jotzen dutela daudenean:
trenean juan behaut lenbailen tierra hontatik
karretera in behautela hemendik Frantziera
Larogei, lautan hogei, nahuzun klasian.
15- Aurreko ezaugarriak sistematiko xamarrak dira, baina haiez gain euskalki honetan beste anitz adizki aditzen dira estandarraz kanpokoak. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuan zein den baliokidea. Ikus:
eta bahikorleat kartzen zuzten (=zituzten) Eugire
berriz denuntziek pagatzen zuzten, azienden yabeak
iten zuzten tripotak
hemen gu ixil-ixilik ginauden (=geunden)
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
eta astia ginduelaik, (=genuen) pues ala! kuxetara
joaten ginden (=ginen) etxeko azienden lana
nola nindeon (=nengoen) operatuik
eskribitu nindakon (=nion) baetz
16- Hegoaldeko goi nafarrerak, beste hainbat euskalkik bezala, berritu egin du -t bukaera duten adizkien erlatibo forma. Garai batean euskalki guztiek -dan, -dala (dudan, dudala, zaidala, etb.) egiten bazuten ere, gaur duten, dutela, zaitela, etb., aditzen dira maizenik, dut, zait, adizki lotugabeen gainean berreginak.:
Ta nik zautu dutena hor, iauen-iauena da
Erran dutena aixtian
erran dizutan bezala
Baina inoizka lehengo formak ere aditzen dira, eta batzutan besteak erabiltzen dituen hiztun beraren ahoan:
Ez ez, erran dizuden bezala aixtian
Cf. aurreko adibidea.
17- Nor-nork eta nor-nori-nork paradigmak erabat nahasita daude (bigarrena gailendu zaio lehenbizikoari):
biziik ortzi behar digute (=ehortzi behar gaituzte)
Klaro, hemezortzi urtetan eman zieten (=eraman ninduten)
gerra akaatute ere eztakit zenbat urtez iruki zieten han (=eduki ninduten)
ezpadirete sorik gaizki eramaten klinikara edo hola
ta haiek kubritzea gui eaman tziguten
ta nei Donostie destinetu ziaten
IZENA
18- Eremu honetan guztian, iparreko goi nafarreran ez bezala, -ak/-ek berezkuntza (nor/nork) egiten da izenen pluralean:
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
Baina maizkara ez da berezkuntza egiten, partez hizkuntzaren erosioagatik eta partez iparreko goi nafarreraren eraginagatik:
berriz denuntziek pagatzen zuzten azienden yabeak
baztandarrak aprobetxatzen zuten Erdizaga
19- Instrumentala -s da (batua -z):
pues iiteas moztu iten zen
hiru hillebetes
Baina maiz -z-rekin lehian:
dena eskuz in behartzen
Zazpi urtez edo eztakit zenbat urtez egon nitzen ni soldado!
kutxilloai kanibeta deitzen daogu guk euskeraz
Zorriz beteik
20- Genitibo singularraren kontrakzio ohizkoena -ain da:
Diputazioaindako
Erregenekoaikin, eta Baztangoaikin
21- Zenbakietan -tan erako formak aditzen dira maizenik: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei), baina parentesi artekoak ere ibiltzen dira, gipuzkeraren eta gaur batuaren prestijio arrazoiengatik); bortz eta hameka forma ekialdekoak ere ibiltzen dira:
Larogei, lautan hogei, nahuzun klasian.
Lauretan hogei ta hameka
Borz pezta egunean
22- Nondik kasua egiteko mugagabean eta pluralean -tarik erabiltzen da, Iparraldeko euskalkietan bezala:
Hemen, pues, garie, olua, hoetaik
iduri zuen adelanto at haundienetaik zela
orai ya, ezta yausik hoetaik ikusten
hemen ez baitziren ja haetaik
Len hartaik bizi gine
gazteenetaik abiatu zarreneraino
ta trabiesa bakarra ehun kilotaik goiti
23- -arendako erabiltzen da eta ez -arentzat.
Diputazioaindako
oain itten den gauzendako
24- artzain, arrain, haurtzain, etb.en tankerako hitzetan, -ai formak dira nagusi euskalki honetan (iparreko goi nafarreran bezala): artzai, arrai, haurtzai etb:
25- Erdarazko -ón bukaerari bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz maizenik -oi): pantalona, perdigona, kamiona, jipona, botona, xabona.
ta montonka uzten zen
montondu ta han utzi
Baina mailegu zaharrenetan, eta bai euskal ondare zaharreko hitzen batean ere, hala nola saroi, hegoaldeko goi nafarrerak bere-bere emaitza bat ageri du: -io. Konpara bitez, kasu, Iruñerriko Sario toki-izen arrunt-arruntak (<saroi). Corpusean ez dago adibiderik.
26- Euskalki honen parte batean (Eguesen), erakusleek hasierako g- bat izaten dute, aezkeraz eta zaraitzueraz bezala (erronkarieraz k-): gau, gori, gor etb. Baina gaur egun hegoaldeko goi nafarrera bizirik dagoen herrietan forma estandarrak baizik ez dira erabiltzen (hau, hori etb...):
orai ya, ezta yausik hoetaik ikusten
afera hau de
iduritzen zaote gerra hori holako festa bat dela
Ba denbora haetan
FONÉTICA
27- Asimilazio bustidurak iparreko goi nafarreran baino indar gutxiago du hemen. Euskalki honen eremu historikoan, ez zegoen batere bustidurarik Elkano, Gares eta Artzin; eta Oltza, Olaibar, Goñi, Txulapain eta Itzan, berriz, oso indartsua zen.
Euskalkiaren gaurko eremuan (Esteribar eta Erro), -n- i bokalerdiaren atzean bustitzen da: ezpaña, gaña, etb, baina ez i bokalaren atzean: irine, mutila etb.:
pantano in antzinean
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
hilabetero ginduen konpromisua inik
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Cf bokalerdiaren atzean:
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
orai bizitzen da pusken hobeki orduen beño
ta gero hure karri larrañera
Batzutan, ordea, arau hori ez da betetzen:
gazteenetaik abiatu zarreneraino
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Ez t ez l ez dira bustitzen i-ren atzean, Urritzolan ezik:
hemen gu ixil-ixilik ginauden
hamazazpi familie kuxetagileak ginen
Ta hemen sortu te hemen nik uste hemen nik uste hilen naizen ere
Orai e iten dire
pues iiteas moztu iten zen
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
Zenbaiti etzaote iduritiko
ta trabiesa bakarra ehun kilotaik goiti
Baina cf:
oain itten den gauzendako
igual bi hillebetez, geldittu bage
28- Ez dira ezagutzen buruba, mendiya, etab. bezalako formak, iragaitzazko soinudunak alegia, iparreko goi nafarrerako parte batean oso ohizkoak.
29- Mezkiritzen eta Usetxin, inoizka, bokale artean -i- galdutako formak aditzen dira, aezkera kutsukoak. Erakusleetan sistematiko gertatzen da:
Hoek tire (<hoiek)
Hemen, pues, garie, olua, hoetaik (<hoietarik)
hemen ez baitziren ja haetaik (<haietarik)
Ba denbora haetan (<haietan)
pues denbora haetan jornala (haietan)
Bestelako hitzetan ere gertatzen da:
pues iiteas moztu iten zen (<igiteias)
eskribitu nindakon baetz (<baietz)
Baina askotan zalantzekin:
ardiek, ta behak, (<behiak) eta hoetaik ;
Baina cf. herri berean:
behiak eta bihorrak
Zenbaiti etzaote iduritiko (<zaiote)
iduritzen zaote gerra hori holako festa bat dela
Cf. herri berean:
brabanian erraten zaion bezala
Eugin, antza, ez dago holako formarik.
30- Deklinabidean, -ea (etxea) eta -oa (astoa) askotan -ia eta -ua ahoskatzen dira (gehienbat lehenbiziko kasuan; -ua bakanago):
ezta xuxenbidia
bat Beltrania, nere etxia Juankonia, bertzia Juantenia
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
Larogei, lautan hogei,nahuzun klasian.
ordu betian iatzarri nitzen
Hemen, pues, garie, olua, hoetaik
hilabetero ginduen konpromisua inik
Baina zalantza handiko joera da:
pantano in antzinean
hure azkenean, pean gelditzen zen
gazteago ze
Borz pezta egunean
izen balute permisoa, dretxoa izen bazuten
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
yatekoa bildu
31- Hiato horiek silaba bakarrean (diptongo gisa) ahoskatzeko joera dago (baina ez beti eta ez nonnahi), agian euskalki honetako parte batean dagoen intentsitate azentu gogorraren eraginez:
pantano in antzinean
bat Beltrania, nere etxia Juankonia, bertzia Juantenia
32- Bokal harmonia (dirua>dirue, ogia>ogie) euskalki guztian hedatuta dago. Historikoki, Artzi eta Eguesen ezik, beste herri guztietan izaten zen. Nola morfema artean (ogie), nola morfema barrenean (uketu, ugeri, iketza etb.) gertatzen da, iparreko goi nafarreran ez bezala. Mezkiritzen joera hau arinagoa da:
afera hau de
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
izen balute permisoa, dretxoa izen bazuten
horko antzinderiek ta usetzen zuten
orai bizitzen da pusken hobeki orduen beño
Prezinteturik errotak
egun guzie, famili guzie
33- Garai bateko r/d nahasketa baten arrastoak nabari dira (nahiz gaur egun, antza, ez dagoen). Batez ere -da- nori (niri) morfeman (didan, zidan, etb):
ezpadirete sorik gaizki eramaten klinikara edo hola
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
frantsak ero (<edo)
gerra akaatute ere eztakit zenbat urtez iruki (<iduki) zieten han
34- Maizkara aditzen dira (Nafarroa Garaiko euskararen ezaugarri ia esklusiboa da) hasierako bokala galdutako aditzak (aferesia): baki (=ebaki), karri etb. Izenetan ere bai batzutan: mazteki (=emazteki):
eta bahikorleat kartzen zuzten Eugire
hori zautu dugu guk
Ta nik zautu dutena hor, iauen-iauena da ta akaso bizimodu hobia torriko da
Nik lemixi... zautu nuen lemixiko urtetan
ta gero hure karri larrañera
Maztekiek beti, zegatik maztekie
ene familien eztut zautu, zautu tut bai, bertze familietan
Zein pozik torri nintzen ni
Horren ondorioz, asko hedatu da (bai iparreko goi nafarreraren parte batean ere) man (=eman)/eman (=eraman) berezkuntza:
Klaro, hemezortzi urtetan eman (=eraman) zieten
haiziak ematen (=eramaten) zuen
35- Hitz barrenean ere batzutan bokal bat galdu da (sinkopa), baina inoizkako gertakaria da, iparreko goi nafarreran baino askoz ere bakanagokoa (cf. iparreko goi nafarrera 33):
eta bahikorleat (<bahikorrale) kartzen zuzten Eugire
denen artian harpatzen (<harrapatzen) zute zerrie
36- joan, jarri, jende etb. bezalako hitzetan, hegoaldeko goi nafarreran hasierako soinua y- da gaurko herrietan, Urritzolan ezik, han j- baita:
berriz denuntziek pagatzen zuzten, azienden yabeak
yatekoa bildu
trenean juan behaut lenbailen tierra hontatik
Baina berrieneko maileguak eta ja hitza (=ezer, deus), beti eta herri guztietan jotarekin aditzen dira:
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
hemen ez baitziren ja haetaik
kasik adjudiketuik Baztandei Erregerena.
Eta batzutan ondare zaharreko hitzetan ere aditzen da j beste euskalki baten edo batuaren eraginez:
egun guzien dozena bat jende
pues denbora haetan jornala
joaten ginden etxeko azienden lana
Historikoki oso ohizkoa izan da eremu honetan x- ahoskera halakoetarako, Uharte Arakileraino iristen baitzen, Irigarayk esaten duenez. Artzin, leihan zebiltzan y- eta x-. Olaibar eta Txulapainen y- besterik ez zen. Egues eta Oltzan x-. Gaztelerazko jota nagusi zen eremuren bat ere ba omen zen, Gares, kasu.
LEXIKOA
37- Hegoaldeko goi nafarreraren lexikoa ez da bereziki propioa. Corpus honetan oso hitz edo aldaki gutxi aurkitzen dira euskalki honetan baizik erabiltzen ez direnak, edo Nafarroan baizik erabiltzen ez direnak: bahikorle (<bahi korrale) `bahitutako azienda sartzeko korralea´; frantsa `frantsesa´; iago eta iagoen formak (gehiago eta gehien); ja (ere), `ezer, deus´ (iparreko goi nafarreran ere bai); aundi(t)z `anitz´(iparreko goi nafarreran ere bai); ortzi `lurperatu, ehortzi´; puskan, puskaz konparatiboetan(`askozaz, hagitzez... -ago´); eraiki `erein´; lemixi `lehenbizi´. jende izen zenbakarritzat (`lagun, pertsona´, iparreko goi nafarreran ere bai); igo `eho´.
eta bahikorleat kartzen zuzten Eugire
frantsak ero
Ta nik zautu dutena hor, iauen-iauena da
nik eztut iago zautu hemen
iaguenik Balentziara
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
zeatik auto aundiz pasatiko da
aitu behar zen ordu aundiz
biziik ortzi behar digute
orai bizitzen da pusken hobeki orduen beño
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
Nik lemixi... zautu nuen lemixiko urtetan
egun guzien dozena bat jende
ta etzaike igo
38- Baina Nafarroako euskararen eta bereziki hegoaldeko goi nafarreraren itxura lexiko deigarria beste zerbaiti zor zaio: hemen usatzen diren hainbeste hitz eta aldaki sartalde eite garbikoak izateari (Iparraldeko euskalkien antzekoak alegia): afera `asunto, kontu´; iduri izan `iruditu, eman´; antzin (eta altzin), gibel `aurre, atze´; bertze ´beste´; antzindari `agintari, buruzagi´; artio `arte´; larrazken `udazken´; orai `orain´; erran `esan´; pean, petik, peko (bere gaineko hitz gisa: peko etxea etb...); emazteki `emakume´; hertsi `itxi´; igorri `bidali´; iratzarri `esnatu´.
afera hau de
pues haiek iduri dute bautela han dretxoa
iduri zuen adelanto at haundienetaik zela
Eta gero, hordik antzine
Len berze gauze bat zen hemen
ene familien eztut zautu, zautu tut bai, bertze familietan
horko antzinderiek ta usetzen zuten
eztakit noiz artio izain den
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
Orai e iten dire
orai ya, ezta yausik hoetaik ikusten
Erran dutena aixtian
hure azkenean, pean gelditzen zen
Maztekiek beti, zegatik maztekie
errota guziek hertsiik zauden
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
ordu betian iatzarri nitzen
39- Hegoaldeko goi nafarrerak, euskara mintzatuak oro har, mailegu asko erabiltzen ditu, mota bat baino gehiagokoak:
Alde batetik, purismoak euskara idatzitik lekutu dituen mailegu eta kalko tradizional askori eusten dio: pagatu, akabatu, eskribitu, gainean `-ri buruz´, etb...
berriz denuntziek pagatzen zuzten, azienden yabeak
ze pagati behar zuten
gerra akaatute ere eztakit zenbat urtez iruki zieten han
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Orai guk eztugu ja ere erraten ahal gauze horren gañean
Eta bestetik mailegu berri asko ere erabiltzen ditu:
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
baztandarrak aprobetxatzen zuten Erdizaga
izen balute permisoa, dretxoa izen bazuten
pues, reparto in, mankomunidan, bien akorduekin
kasik adjudiketuik Baztandei Erregerena.
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
karretera in behautela hemendik Frantziera
eta modifikatiko da
Prezinteturik errotak
aunkesea hilebete bat
egun guzian han dalekedale
trenean juan behaut lenbailen tierra hontatik
banakin ze kostunbre zuten goizez...
SINTAXIA
40- Maiz aditzen dira bait- bidezko erlatibo ez murriztaileak.
41- Euskalki honetan -larik atzizkiak -nean lekutu ditu denbora funtzio gzutietatik:
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
ni haurre nitzelaik
hure ya xeatzen zelaik
eta astia ginduelaik, pues ala! kuxetara
ni bigarren kaderatik operatu nitzelaik
42- uste-ren mendeko konpletiboetan -n azaltzen da batzuetan -la-ren ordez, Mezkiritzen behintzat (Baztan eta Bortzirietan ere normala da erabilera hau):
Ta hemen sortu te hemen nik uste hilen naizen ere
43- Eremu guztian erabiltzen da zer(en)gatik kausa juntagailua, batzutan hutsik eta batzutan adizkiak -n erantsirik duela:
zengatik orai erretrasatuenak hoik izain zire
Maztekiek beti, zegatik maztekie
zeatik hor intzutelaik hori
zeatik auto aundiz pasatiko da
44- Zilegi da beti konparatiboak -ago hutsik erantsiz egitea, edo -ago-ri -ko erantsiz: -agokoa (izenlaguna ez delarik ere: gazteagokoa da).
45- Euskalki hauetako ezaugarri bat oso ekialdekoa: -raino denbora adierazteko erabiltzea, mendebaldeko euskalkietan derrigorrez arte erabiltzen den tokian:
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
46- -ten ahal perifrasia erabiltzen da ahalkerarako, bai eta ezezkako esaldietan ere:
Orai guk eztugu ja ere erraten ahal gauze horren gañean
47- Hegoaldeko goi nafarreran batzutan oso libre erabiltzen da mugagabea, Penintsulako euskalkietan debeku litzatekeen sintagmetan ere bai:
Lenago Eugiko herrie ederrago zen... Gauze ederrago zen Eugiko herria
gazteago ze
Gaur egun da Nafarroako euskalkirik hedatuena eta mintzatuena da, nahiz eta historikoki hegoaldeko goi nafarrera izan zen.
Gutxi gorabehera 35.000 hiztun ditu Nafarroan, honako herri eta ibarretan: Arakil, Sakana (Arbizutik), Larraun, Araitz, Bortziri, Imotz, Basaburua, Arano-Goizueta, Leitzaran, Ultzama, Anue, Malerreka, Bertizarana. Nafarroatik kanpora, Irun eta Hondarribia ere euskalki honetakoak dira.
Iparreko goi nafarreraren eremu gehienean (Arakilen ezik eta Ultzaman oso apal) hizkuntzaren transmisio naturala ez da eten.
Euskalki hau aski ñabarra da: zenbait tokitako hizkerak asko aldentzen dira besteengandik; Sakanakoa, kasu, oso euskalki berezia baita eta Nafarroako gipuzkeraren antz handikoa. Iparreko goi nafarrerak hutsaren hurrengo erabilera idatzia izan du, erlijiozko literatura narras batez kanpora. Baditu, izan, aspaldi xamarreko lekukotasunak, baina ez dira, ez hurrik eman ere, beste euskalkienekin konparatzekoak, ez sikiera hegoaldeko nafarrerarenekin. Gainera, gipuzkeratik franko hurbil dagoelarik, iparreko nafarreraren hiztunek askotan gipuzkera erabiltzen dute, asmoz behintzat, formaltasun premia handiagoko eginkizunetan, bertsotarako, kasu.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrak alde batera utzita, iparreko goi nafarrera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik:
morfologia (aditza, izena)/fonetika/lexikoa/sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1-Euskalki honen eremu gehienean -a- agertzen da adizki sintetikoen lehenaldian: nakien, nauken, zakien, zagoen, zabilen... etb, (batua neukan, zebilen... etb.):
nik berandu artio ez nakin euskeras hitzik ere
kontestatu behar tzuten altxatuta zaudenak
ya beandu xamar zela baña ya bazkaltzeko zauken zerbait
Hala ere, eskualde batean -e- agertzen da: Leitza, Arano eta Larraun (hemen -a- eta -e-, bietara):
Moxkortute hola bueltaka emen zebiltzen herriin
Hori enekin nik
dena preparatuba zeon
Sakanan ere, zoken bezalako adizkiek za- suposatzen dute:
horrek ez zuken holako meritu haundirik, ezkil horrek etzoken
2-Nafarroako euskalki gehienetan bezala (Pirinioko ibarretan ezik) nitzen erabiltzen da, -n- gabe (bat. nintzen):
ibiltzen nitzen herritan kartak partitzen
a harrekin batian joan nitzen ni re
hasi nitzen Zentralian
hamabi urte nitulaiken joan nitzen artzai koxkorra
3-Nor-Nori-Nork adizkietan -it- pluralgilea erabiltzen da, Nor-Nork adizkietan bezala (ditio, ditit... etb, batuaz dizkio, dizkit etb). Euskalki honen ezaugarri esklusiboa da (ez da beste inon gertatzen, baztaneraz izan ezik):
Orain jartzen ttiote
asko gauze nik ezautzen eznituenak ematen zitireten
Zenbait hizkeratan, halare, -zki-dun adizkiak ere agertzen dira, Aranon, kasu (Leitzan dazkit erakoak):
ta denak paatzen zizkiuten
4-Iparreko goi nafarreraren eremu batean due etb. azaltzen zaigu dute etb.en ordez. Leitzan, Sakana, Araitz, Larraun (hemen dui) eta Basaburu Barrenaren parte batean gutxienez:
baina soñuba denak diferentea due
billatu behar zuin makille eoke xamarra
horrek eakutsi ta dantzatzen zuin...
dena goittik bera bota zuen ta etzuen deusee bilatu
edan eitten due
5-Duzie (Larraunen duzi) duzue-ren ordez aditzen da gutxienez Ultzama eta Larraunen:
Badakizie holako kantue kantatzen?
6- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb), -en erabiltzen da geroaldiko formarako:
Eztittue bueltatu izanen
Yoanen zela gure etxera ta gurekin hitzegiñen zula
Herri askotan -anen, -onen bukaera horiek -ain, -oin ebakitzen dira:
dirua ere ezuten sobrante izain seguru aski ta
eta main dizut pasea
baño nik uste ot hemen eitten zenen inguruko herritan e eitten izain zela
Bakanka baizik ez dira aditzen giputz kutsuko -ngo formak, Larraun, Areso, Arano eta Araitzen.
7-diet, diezu, zien, zaie, etb bezalakoen ordez, eremu honetan diotet (=diet), zioten (=zien), zaiote (=zaie) erako adizkiak aditzen dira maizenik, hau da, -ote- erabiltzen dela -e-ren ordez:
haiei jokatuko ziotela horrek
ta esaten nioten soldadu hoiei:
due (=dute) erabiltzen duten eremuan, bide den bezala, dioe (LEIn dioa) (=die) etab. erabiltzen dituzte, hau da, -oe- (-oa-) -e-ren ordez:
Etxe guzie nastu in zioan
ezkaatzen esan giñioan
hark esan zioan etzula uste
8- -n bukaera duten zenbait aditzetan iparreko goi nafarrera ia osoak -iten tankerako aditz izenak osatzen ditu (eskuarki -tten gisara ebakiak), Iparraldeko euskalkietan bezala. Nafarroa Garaiko gainerako euskalki guzietan ezezagunak dira forma horiek (salbu eta Erronkarin): izatten, ematten, egotten, eramatten:
etzen goatzerik izatten
bertze jende turista erraiten ten horiek ere
Bai, izaiten da bizkorki
Baina Larraun, Araitz, Sakana eta Ultzaman, ohikoagoko -ten dugu, eta bai beste herrietan ere bakanka, batueraren edo gipuzkeraren prestijioa dela medio:
izate a tu-tut
9- Nor-Nori sailaren lehenaldian (zitzaion etb.), iparreko goi nafarreraren parte batean (Ultzama, Imotz eta Sakanan) -KI- erroa erabiltzen da -TZA-ren ordez: zekion/zakion eta ez zitzaion. Sakanan erro hori orainaldian ere erabiltzen da: dakio etb eta ez zaio etb.:
asko gustetzen dakit
10-Iparreko goi nafarreraren adizkiek, tokiz toki asko aldatzen direlarik ere, ezaugarri amankomun bat izaten dute: bukaerako hiatoak (zegoen, zuen, nekien, genuen, duela, dagoela... etb) aurreneko bokalera murriztu dituzte (zegon, zun, nun, nakin, genun, dula, dagola... etb). Baina Sakana, Ultzaman ez da hau gertatzen):
han izandu genitun atake goorrak
ne atte zenak eukitzen emen zun hoi prestatota gordii
nik berandu artio ez nakin euskeras hitzik ere
eta hori in ta ya beste zortzien bat urtes harrekin lan in nun
behiei kausitten ta pasatzen nun bizie
hamabi urte nitulaiken joan nitzen artzai koxkorra
gaizki pasatu giñun batzutan
Baina cf.:
nik dena itten nuen, goizien ta asaldien ta gaubien ta denetan
zer atra behar zuen esan zireten komedorian
11- Aurreko ezaugarri sistematiko xamar hauez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizkiaditzen direla. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuko baliokidea zein den:
Geo eaman giñuzen (gintuzten) Oviedo bertaa
Pues, maiz zeatzen tzittuten, (zituzten) prestatzen tzittuten
sartu eztaizkenak ez biño betire erdi erdera ta...
ta joan ginen harea t´ezkiñuzen (genituen) saldu
oain makinak eta badere (dira)
Bai nik e estudioik eztoket (daukat)
batien santuba sartu zubela errekaa sekoa ziolakos (zihoan)
ondo aittu yaiz (haiz) edo geizki aittu yaiz
ta gero artzai nindabillela (nenbilen)
12- Aditza laguntzailez jokatzerakoan denetariko kontrakzioak sortzen dira, nahiz eta corpusa ez den aski eremuak definitu eta sistematizatzeko. behar + laguntzaile iragankorra kontrakzioak ere oso ezaugarrizkoak dira.
in beadiau horno at hor Zizurren, eta: nauk sozio?
bakarriken goaiñ oso diferente eitteunte lana
oain ya ortziralian lan in ta utzitzeunte
zuk oso ongi errezatzauzule arrosarioa
orain in behauzu
In behaizut pase bat Donostire joateko hillebete bateko
hitz in biait
13-Nafarroako euskararen joera orokorra da (beraz ez bereizgarria) aditzetako Nor-nork eta nor-nori-nork sailak nahastea (eskuarki bigarren saila gailen delarik). Joerak, ordea, tokian-halako betetze maila izaten du eta horrek bai markatzen du isoglosa bat: hegoaldeko goi nafarreran, kasu, erabat nahastu dira bi sailak. Baina beste zenbait hizkeratan ere bai (Ultzaman) eta joera gisa oso zabaldua dago: Ituren, Sakana:
ta honek emain dizu Donostira
kanpeonato askota eramaten tzieten
Hala ere, bereizketa ez da leku guztietan galdu:
Geo eaman giñuzen Oviedo bertaa
ta denak paatzen zizkiuten
14- Iparreko goi nafarrerak, beste hainbat euskalkik bezala, berritu egin du, analogiaz, -t bukaeradun adizkien erlatibo forma. Toki guztietan (eta hainbat tokitan gaurdaino) -dan, -dala (dudan, dudala, zaidala, etab.) egiten zen, baina gaur duten, dutela, zaitela, etb. aditzen dira maizenik, dut, zait, etab. bezalako forma lotugabeen gainean berreginak:
ni naiz Miel, nausi o itten dutena
Alderantziz, zenbait tokitan (Ultzaman behintzat), -da- erako forma lotuak abiapuntu, -da erako forma lotugabeak sortu dira: zaida, zaira, dida (eta bokal harmoniaz zaide zaire) etb (baina ez inoiz nork lehen pertsona delarik: dut, dakit etb.):
naho nuen man balire komendante horretxek itxera joateko
15- -lako kausa atzizkiak lako(t)z (eta -lakos) aldakiak ditu, Iparraldeko euskalkietan bezala:
batien santuba sartu zubela errekaa sekoa ziolakos
...txarrak! urte txarrak dire, eztelakoz
IZENA
16-Euskalki honetan guztian, pluralean ez dabereizten nor eta nork (-ak/-ek):
baina soñuba denak diferentea due
usazaliak iten zte oihu batzuk
ta urdun kontestatu behar tzuten altxatuta zaudenak
17-Iparreko goi nafarreraren eremu handi batean, hegoaldeko goi nafarreran bezala, instrumentala -s da (batua -z). Bereziki Sakanan, han -s besterik ez baita erabiltzen, baina bestetan ere ezaguna da (Basaburua, Ultzama, Larraun, Imotzen), nahiz hemen -z rekin lehian erabiltzen den:
ta gero bi urtes o in zen holako esibizio at
nik berandu artio ez nakin euskeras hitzik ere
Zer modues habille amigo Arroki
pues oñes ikasi orduko
18-Nafarroako euskarak oso bereak ditu z- bidezko handigarri fonetikoak: zuleta, zapela etb. Beste euskalkietan ere badira, baina hemen oso ohikoak dira:
zuleta bat zartai betekoa
19-Zenbakietan -tan erakoak aditzen dira maizenik: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei), baina parentesi artekoak ere aditzen dira (gipuzkeraren eta batueraren prestijioa dela medio):
Nik lauetan hoite zazpi urte konplittu dittut
20-Nondik kasua mugagabean eta pluralean egiteko, -tarik erabiltzen da Ultzaman, hegoaldeko goi nafarreran bezala.
21- -arendako Ultzaman behintzat erabiltzen da, eta ez -arentzat:
Zer egunek pasti ihaittuzun! Dena zuretako dao.
22-artzain, arrain,
Goi Nafarrera
Historikoki hauxe izan da Nafarroako euskalkirik hedatuena, mintzatuena eta berezkoena. Hedadura handiena zuen unean, herri eta ibar hauek zituen hegoaldeko muga: Ega ibarra, La Solana, Oteitza, Villatuerta, Zirauki, Mañeru, Gares, Izarbe ibarra, Artaxoa, Puiu, Orba ibarra, Lerga, Uxue, Galipentzu, Zare, Leatxe, Irunberri, Urraul (herriok guztiok euskaldunak izandakoak).
Toponimia xehearen azterketak salatzen duenez, sartaldetik Lana eta Ameskoa ibarrak dudarik gabe beste euskalki batekoak ziren, sartalde eite handiagokoak, Arabako euskalki gaur itzalita daudenen eta Burundako euskararen antzekoak noski. Sortaldetik, Pirinioko ibarrak ere (Zaraitzu, Erronkari eta Aezkoa) euskalki honen mugaz kanpo daude; Pirinio-aurrekoak, berriz, barne (Erro, Lintzoain, Artzi). Iruñean mintatzen zen euskara ere euskalki honetakoa zen.
Gaur egun hegoaldeko goi nafarrera itzali hurren dago: oraindik badaude euskalki honetako hiztunak (osotara bostehun baino gutxiago) baina salbuespenez ez bada, hizkuntzaren transmisio naturala etenda dago.
Historikoki oso garrantzi handiko euskalkia izan da. Hegoaldeko goi nafarreran idatzita daude hizkuntzaren aldetik inportantzia handia duten obrak: adibidez, segur aski euskaraz inprimatu zen lehenbiziko liburua: Antso Elsokoren Doctrina Christiana delakoa (ez da alerik guganaino iritsi); Tratado de Oír Misa (1621), Juan de Beriain utergarrarena, Iruñeko euskaran idatzia, berak deklaratzen duenez: "Iruñean usatzen denaz izkiriatzen dut, Erresuma honetako burua baita, eta Nafarroan zabalduena eta edonon ulerterrezena baita." Eta batez ere Joakin Lizarraga, Elkanoko seme eta erretorearen prediku eta otoitz bilduma ikaragarria, gaur itzalita dagoen Iruñerriko euskara ezagutzeko meterial ezinbestekoa.
Horrez gain, prediku, udal agiri, eta denetariko dokumentu sail handia bildu da euskalki honen lurralde guztitik. Literaturaren ikuspuntutik ez dute baliorik izaten, baina bai, berriz, hizkuntzarenetik.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrak alde batera utzita, hegoaldeko goi nafarrerak honako ezaugarriak ditu:
Morfologia (aditza, izena)/ Fonetika/Lexikoa/Sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1- Hegoaldeko goi nafarreraren ezaugarririk deigarriena, Bizkaiko eremu batean ere agertzen dena, lehenaldiko adizkietan -n falta izatea da: nue, ze, zio, etb. Euskalki osoak izaten zuen ezaugarri hori, eta gaur egun ere Esteribar eta Erron aditzen da, baina hor eskuarki -n dun adizkiekin lehian. Eugin, kasu, -n dunak baizik ez dira aditzen:
zengatik orai erretrasatuenak hoik izain zire
denen artian harpatzen zute zerrie
ta etzaike igo
Len hartaik bizi gine
gazteago ze
Baina cf. bestalde:
dena eskuz in behartzen
iduri zuen adelanto at haundienetaik zela
joaten ginden etxeko azienden lana
2- Euskalki honen eremu gehienean -a- agertzen da adizki sintetikoen lehenaldian: nakien, nauken, zakien, zagoen, zabilen... etb., (batuaz neukan, zebilen... etb.):
banakin ze kostunbre zuten goizez...
errota guziek hertsiik zauden
Ta ahizpe bat Albisun zauken
ta aitte ta ama hil tzaizkion
ta etzaike igo
ta haizea baldin bazabillen
apainduik ya zauken
3- Oso maiz gertatzen da aditz laguntzaile iragankorrak lehen silaba galtzea orainaldian (aferesia): tut, tuzu, etb., ditut, dituzu etab.en ordez:
ene familien eztut zautu, zautu tut bai, bertze familietan
4- diet, diezu, zien, zaie, etb.en ordez, eremu honetan diotet (=diet), zioten (=zien), zaiote (=zaie) tankerako adizkiak aditzen dira maizenik, hau da, -ote- erabiltzen dela -e-ren ordez:
Zenbaiti etzaote (=zaie) iduritiko
iduritzen zaote (=zaie) gerra hori holako festa bat dela
semeei frankotan erraten dakotet (=diet)
5- Euskalki honen iparraldean (Mezkiritz), Behe nafarrera kutsuko nor-nori-nork adizkiak erabiltzen dira nori hirugarren pertsonakoa delarik: dakot, zakoten, etb (bat.diot, zioten etb):
semeei frankotan erraten dakotet
eskribitu nindakon baetz
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Batzutan badirudi -ako- eta -io- adizkiak gurutzatu direla:
kutxilloai kanibeta deitzen daogu guk euskeraz
6- Euskalki honek oso bereak ditu (nahiz eta bestetan ere badiren: Ultzaman eta Basaburuan ere bai behinik behin) -ke hutseko ahalkera adizki iragangaitzak: daike, zaiken etb (batua daiteke, zitekeen):
ta etzaike igo
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
7- Nor-Nori lehenaldian (batuaz zitzaion etb.), -KI- erroa erabiltzen da eta ez -TZA-: zekion/zakion eta ez zitzaion:
ta aitte ta ama hil tzaizkion
8- Nor-nork orainaldiko bigarren pertsona pluralekoak -zie bukaera hartzen du (batua -zue), Ultzaman eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala:
Eztakizie! Hobe duzie
etzaizie iruditzen
9- Nafarroako euskalki gehienetan (Piriniokoetan ezik) nitzen adizkia erabiltzen da, -n- gabe (bat. nintzen):
ni haurre nitzelaik
Zazpi urtez edo eztakit zenbat urtez egon nitzen ni soldado!
ni bigarren kaderatik operatu nitzelaik
ordu betian iatzarri nitzen
10- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb), geroaldiko forma -en egiten da maizenik. -ain izaten da ohizkoeneko ebakiera:
zer errain dizut
eztakit noiz artio izain den
zengatik orai erretrasatuenak hoik izain zire
Historikoki, halare, badakigu -nko formak ere (janko, joanko) erabili izan direla, Garesen, kasu.
11- -tu bukaera duten partizipioak (galdetu, barkatu, etb) -tiko egiten dute geroaldia, aezkeraz, baztaneraz eta ultzameraz bezala: galdetiko, barkatiko, eta baita behar-en aurrean direlarik ere: galdeti ihar dut (=galdetu behar dut):
ze pagati behar zuten
Orai, zer pasatiko den
zeatik auto aundiz pasatiko da
eta modifikatiko da
Zenbaiti etzaote iduritiko
Baina cf. Usetxin:
aitu behar zen ordu aundiz
12- Euskalki honetan oso ohizkoa da partizipioa -rik erantsita erabiltzea, iparreko goi nafarreran ez bezala, hor oso gutxi edo batere ez baita erabiltzen (salbu eta Sakanan):
errota guziek hertsiik zauden
Prezinteturik errotak
kasik adjudiketuik Baztandei Erregerena.
nola nindeon operatuik
hilabetero ginduen konpromisua inik
apainduik ya zauken
13- Euskalki honetan ez dira usatzen -iten tankerako aditz izenak (emaiten, erraiten), iparreko goi nafarreraren eta Iparraldeko euskalkietan hain ohizkoak direnak:
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
haiziak ematen zuen
ezpadirete sorik gaizki eramaten klinikara edo hola
14- Aditza laguntzailez jokatzerakoan iparreko goi nafarreran baino askoz kontrakzio gutxiago sortzen dira. Baina bai, berriz, behar eta nahi laguntzailea jotzen dutela daudenean:
trenean juan behaut lenbailen tierra hontatik
karretera in behautela hemendik Frantziera
Larogei, lautan hogei, nahuzun klasian.
15- Aurreko ezaugarriak sistematiko xamarrak dira, baina haiez gain euskalki honetan beste anitz adizki aditzen dira estandarraz kanpokoak. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuan zein den baliokidea. Ikus:
eta bahikorleat kartzen zuzten (=zituzten) Eugire
berriz denuntziek pagatzen zuzten, azienden yabeak
iten zuzten tripotak
hemen gu ixil-ixilik ginauden (=geunden)
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
eta astia ginduelaik, (=genuen) pues ala! kuxetara
joaten ginden (=ginen) etxeko azienden lana
nola nindeon (=nengoen) operatuik
eskribitu nindakon (=nion) baetz
16- Hegoaldeko goi nafarrerak, beste hainbat euskalkik bezala, berritu egin du -t bukaera duten adizkien erlatibo forma. Garai batean euskalki guztiek -dan, -dala (dudan, dudala, zaidala, etb.) egiten bazuten ere, gaur duten, dutela, zaitela, etb., aditzen dira maizenik, dut, zait, adizki lotugabeen gainean berreginak.:
Ta nik zautu dutena hor, iauen-iauena da
Erran dutena aixtian
erran dizutan bezala
Baina inoizka lehengo formak ere aditzen dira, eta batzutan besteak erabiltzen dituen hiztun beraren ahoan:
Ez ez, erran dizuden bezala aixtian
Cf. aurreko adibidea.
17- Nor-nork eta nor-nori-nork paradigmak erabat nahasita daude (bigarrena gailendu zaio lehenbizikoari):
biziik ortzi behar digute (=ehortzi behar gaituzte)
Klaro, hemezortzi urtetan eman zieten (=eraman ninduten)
gerra akaatute ere eztakit zenbat urtez iruki zieten han (=eduki ninduten)
ezpadirete sorik gaizki eramaten klinikara edo hola
ta haiek kubritzea gui eaman tziguten
ta nei Donostie destinetu ziaten
IZENA
18- Eremu honetan guztian, iparreko goi nafarreran ez bezala, -ak/-ek berezkuntza (nor/nork) egiten da izenen pluralean:
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
Baina maizkara ez da berezkuntza egiten, partez hizkuntzaren erosioagatik eta partez iparreko goi nafarreraren eraginagatik:
berriz denuntziek pagatzen zuzten azienden yabeak
baztandarrak aprobetxatzen zuten Erdizaga
19- Instrumentala -s da (batua -z):
pues iiteas moztu iten zen
hiru hillebetes
Baina maiz -z-rekin lehian:
dena eskuz in behartzen
Zazpi urtez edo eztakit zenbat urtez egon nitzen ni soldado!
kutxilloai kanibeta deitzen daogu guk euskeraz
Zorriz beteik
20- Genitibo singularraren kontrakzio ohizkoena -ain da:
Diputazioaindako
Erregenekoaikin, eta Baztangoaikin
21- Zenbakietan -tan erako formak aditzen dira maizenik: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei), baina parentesi artekoak ere ibiltzen dira, gipuzkeraren eta gaur batuaren prestijio arrazoiengatik); bortz eta hameka forma ekialdekoak ere ibiltzen dira:
Larogei, lautan hogei, nahuzun klasian.
Lauretan hogei ta hameka
Borz pezta egunean
22- Nondik kasua egiteko mugagabean eta pluralean -tarik erabiltzen da, Iparraldeko euskalkietan bezala:
Hemen, pues, garie, olua, hoetaik
iduri zuen adelanto at haundienetaik zela
orai ya, ezta yausik hoetaik ikusten
hemen ez baitziren ja haetaik
Len hartaik bizi gine
gazteenetaik abiatu zarreneraino
ta trabiesa bakarra ehun kilotaik goiti
23- -arendako erabiltzen da eta ez -arentzat.
Diputazioaindako
oain itten den gauzendako
24- artzain, arrain, haurtzain, etb.en tankerako hitzetan, -ai formak dira nagusi euskalki honetan (iparreko goi nafarreran bezala): artzai, arrai, haurtzai etb:
25- Erdarazko -ón bukaerari bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz maizenik -oi): pantalona, perdigona, kamiona, jipona, botona, xabona.
ta montonka uzten zen
montondu ta han utzi
Baina mailegu zaharrenetan, eta bai euskal ondare zaharreko hitzen batean ere, hala nola saroi, hegoaldeko goi nafarrerak bere-bere emaitza bat ageri du: -io. Konpara bitez, kasu, Iruñerriko Sario toki-izen arrunt-arruntak (<saroi). Corpusean ez dago adibiderik.
26- Euskalki honen parte batean (Eguesen), erakusleek hasierako g- bat izaten dute, aezkeraz eta zaraitzueraz bezala (erronkarieraz k-): gau, gori, gor etb. Baina gaur egun hegoaldeko goi nafarrera bizirik dagoen herrietan forma estandarrak baizik ez dira erabiltzen (hau, hori etb...):
orai ya, ezta yausik hoetaik ikusten
afera hau de
iduritzen zaote gerra hori holako festa bat dela
Ba denbora haetan
FONÉTICA
27- Asimilazio bustidurak iparreko goi nafarreran baino indar gutxiago du hemen. Euskalki honen eremu historikoan, ez zegoen batere bustidurarik Elkano, Gares eta Artzin; eta Oltza, Olaibar, Goñi, Txulapain eta Itzan, berriz, oso indartsua zen.
Euskalkiaren gaurko eremuan (Esteribar eta Erro), -n- i bokalerdiaren atzean bustitzen da: ezpaña, gaña, etb, baina ez i bokalaren atzean: irine, mutila etb.:
pantano in antzinean
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
hilabetero ginduen konpromisua inik
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Cf bokalerdiaren atzean:
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
orai bizitzen da pusken hobeki orduen beño
ta gero hure karri larrañera
Batzutan, ordea, arau hori ez da betetzen:
gazteenetaik abiatu zarreneraino
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Ez t ez l ez dira bustitzen i-ren atzean, Urritzolan ezik:
hemen gu ixil-ixilik ginauden
hamazazpi familie kuxetagileak ginen
Ta hemen sortu te hemen nik uste hemen nik uste hilen naizen ere
Orai e iten dire
pues iiteas moztu iten zen
Han pasatu ginituen izan zaizken kalamidade handien-handienak
Zenbaiti etzaote iduritiko
ta trabiesa bakarra ehun kilotaik goiti
Baina cf:
oain itten den gauzendako
igual bi hillebetez, geldittu bage
28- Ez dira ezagutzen buruba, mendiya, etab. bezalako formak, iragaitzazko soinudunak alegia, iparreko goi nafarrerako parte batean oso ohizkoak.
29- Mezkiritzen eta Usetxin, inoizka, bokale artean -i- galdutako formak aditzen dira, aezkera kutsukoak. Erakusleetan sistematiko gertatzen da:
Hoek tire (<hoiek)
Hemen, pues, garie, olua, hoetaik (<hoietarik)
hemen ez baitziren ja haetaik (<haietarik)
Ba denbora haetan (<haietan)
pues denbora haetan jornala (haietan)
Bestelako hitzetan ere gertatzen da:
pues iiteas moztu iten zen (<igiteias)
eskribitu nindakon baetz (<baietz)
Baina askotan zalantzekin:
ardiek, ta behak, (<behiak) eta hoetaik ;
Baina cf. herri berean:
behiak eta bihorrak
Zenbaiti etzaote iduritiko (<zaiote)
iduritzen zaote gerra hori holako festa bat dela
Cf. herri berean:
brabanian erraten zaion bezala
Eugin, antza, ez dago holako formarik.
30- Deklinabidean, -ea (etxea) eta -oa (astoa) askotan -ia eta -ua ahoskatzen dira (gehienbat lehenbiziko kasuan; -ua bakanago):
ezta xuxenbidia
bat Beltrania, nere etxia Juankonia, bertzia Juantenia
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
Larogei, lautan hogei,nahuzun klasian.
ordu betian iatzarri nitzen
Hemen, pues, garie, olua, hoetaik
hilabetero ginduen konpromisua inik
Baina zalantza handiko joera da:
pantano in antzinean
hure azkenean, pean gelditzen zen
gazteago ze
Borz pezta egunean
izen balute permisoa, dretxoa izen bazuten
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
yatekoa bildu
31- Hiato horiek silaba bakarrean (diptongo gisa) ahoskatzeko joera dago (baina ez beti eta ez nonnahi), agian euskalki honetako parte batean dagoen intentsitate azentu gogorraren eraginez:
pantano in antzinean
bat Beltrania, nere etxia Juankonia, bertzia Juantenia
32- Bokal harmonia (dirua>dirue, ogia>ogie) euskalki guztian hedatuta dago. Historikoki, Artzi eta Eguesen ezik, beste herri guztietan izaten zen. Nola morfema artean (ogie), nola morfema barrenean (uketu, ugeri, iketza etb.) gertatzen da, iparreko goi nafarreran ez bezala. Mezkiritzen joera hau arinagoa da:
afera hau de
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
izen balute permisoa, dretxoa izen bazuten
horko antzinderiek ta usetzen zuten
orai bizitzen da pusken hobeki orduen beño
Prezinteturik errotak
egun guzie, famili guzie
33- Garai bateko r/d nahasketa baten arrastoak nabari dira (nahiz gaur egun, antza, ez dagoen). Batez ere -da- nori (niri) morfeman (didan, zidan, etb):
ezpadirete sorik gaizki eramaten klinikara edo hola
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
frantsak ero (<edo)
gerra akaatute ere eztakit zenbat urtez iruki (<iduki) zieten han
34- Maizkara aditzen dira (Nafarroa Garaiko euskararen ezaugarri ia esklusiboa da) hasierako bokala galdutako aditzak (aferesia): baki (=ebaki), karri etb. Izenetan ere bai batzutan: mazteki (=emazteki):
eta bahikorleat kartzen zuzten Eugire
hori zautu dugu guk
Ta nik zautu dutena hor, iauen-iauena da ta akaso bizimodu hobia torriko da
Nik lemixi... zautu nuen lemixiko urtetan
ta gero hure karri larrañera
Maztekiek beti, zegatik maztekie
ene familien eztut zautu, zautu tut bai, bertze familietan
Zein pozik torri nintzen ni
Horren ondorioz, asko hedatu da (bai iparreko goi nafarreraren parte batean ere) man (=eman)/eman (=eraman) berezkuntza:
Klaro, hemezortzi urtetan eman (=eraman) zieten
haiziak ematen (=eramaten) zuen
35- Hitz barrenean ere batzutan bokal bat galdu da (sinkopa), baina inoizkako gertakaria da, iparreko goi nafarreran baino askoz ere bakanagokoa (cf. iparreko goi nafarrera 33):
eta bahikorleat (<bahikorrale) kartzen zuzten Eugire
denen artian harpatzen (<harrapatzen) zute zerrie
36- joan, jarri, jende etb. bezalako hitzetan, hegoaldeko goi nafarreran hasierako soinua y- da gaurko herrietan, Urritzolan ezik, han j- baita:
berriz denuntziek pagatzen zuzten, azienden yabeak
yatekoa bildu
trenean juan behaut lenbailen tierra hontatik
Baina berrieneko maileguak eta ja hitza (=ezer, deus), beti eta herri guztietan jotarekin aditzen dira:
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
hemen ez baitziren ja haetaik
kasik adjudiketuik Baztandei Erregerena.
Eta batzutan ondare zaharreko hitzetan ere aditzen da j beste euskalki baten edo batuaren eraginez:
egun guzien dozena bat jende
pues denbora haetan jornala
joaten ginden etxeko azienden lana
Historikoki oso ohizkoa izan da eremu honetan x- ahoskera halakoetarako, Uharte Arakileraino iristen baitzen, Irigarayk esaten duenez. Artzin, leihan zebiltzan y- eta x-. Olaibar eta Txulapainen y- besterik ez zen. Egues eta Oltzan x-. Gaztelerazko jota nagusi zen eremuren bat ere ba omen zen, Gares, kasu.
LEXIKOA
37- Hegoaldeko goi nafarreraren lexikoa ez da bereziki propioa. Corpus honetan oso hitz edo aldaki gutxi aurkitzen dira euskalki honetan baizik erabiltzen ez direnak, edo Nafarroan baizik erabiltzen ez direnak: bahikorle (<bahi korrale) `bahitutako azienda sartzeko korralea´; frantsa `frantsesa´; iago eta iagoen formak (gehiago eta gehien); ja (ere), `ezer, deus´ (iparreko goi nafarreran ere bai); aundi(t)z `anitz´(iparreko goi nafarreran ere bai); ortzi `lurperatu, ehortzi´; puskan, puskaz konparatiboetan(`askozaz, hagitzez... -ago´); eraiki `erein´; lemixi `lehenbizi´. jende izen zenbakarritzat (`lagun, pertsona´, iparreko goi nafarreran ere bai); igo `eho´.
eta bahikorleat kartzen zuzten Eugire
frantsak ero
Ta nik zautu dutena hor, iauen-iauena da
nik eztut iago zautu hemen
iaguenik Balentziara
Orai guk eztugu ja ere erraten al gauze horren gañean
zeatik auto aundiz pasatiko da
aitu behar zen ordu aundiz
biziik ortzi behar digute
orai bizitzen da pusken hobeki orduen beño
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
Nik lemixi... zautu nuen lemixiko urtetan
egun guzien dozena bat jende
ta etzaike igo
38- Baina Nafarroako euskararen eta bereziki hegoaldeko goi nafarreraren itxura lexiko deigarria beste zerbaiti zor zaio: hemen usatzen diren hainbeste hitz eta aldaki sartalde eite garbikoak izateari (Iparraldeko euskalkien antzekoak alegia): afera `asunto, kontu´; iduri izan `iruditu, eman´; antzin (eta altzin), gibel `aurre, atze´; bertze ´beste´; antzindari `agintari, buruzagi´; artio `arte´; larrazken `udazken´; orai `orain´; erran `esan´; pean, petik, peko (bere gaineko hitz gisa: peko etxea etb...); emazteki `emakume´; hertsi `itxi´; igorri `bidali´; iratzarri `esnatu´.
afera hau de
pues haiek iduri dute bautela han dretxoa
iduri zuen adelanto at haundienetaik zela
Eta gero, hordik antzine
Len berze gauze bat zen hemen
ene familien eztut zautu, zautu tut bai, bertze familietan
horko antzinderiek ta usetzen zuten
eztakit noiz artio izain den
Larrazkenian, larrazkenian, bai. Martxoan ere zerbait eraikitzen zen
Orai e iten dire
orai ya, ezta yausik hoetaik ikusten
Erran dutena aixtian
hure azkenean, pean gelditzen zen
Maztekiek beti, zegatik maztekie
errota guziek hertsiik zauden
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
ordu betian iatzarri nitzen
39- Hegoaldeko goi nafarrerak, euskara mintzatuak oro har, mailegu asko erabiltzen ditu, mota bat baino gehiagokoak:
Alde batetik, purismoak euskara idatzitik lekutu dituen mailegu eta kalko tradizional askori eusten dio: pagatu, akabatu, eskribitu, gainean `-ri buruz´, etb...
berriz denuntziek pagatzen zuzten, azienden yabeak
ze pagati behar zuten
gerra akaatute ere eztakit zenbat urtez iruki zieten han
oaiñik eskribitzen ziren neri iortzen giñekonak
Orai guk eztugu ja ere erraten ahal gauze horren gañean
Eta bestetik mailegu berri asko ere erabiltzen ditu:
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
baztandarrak aprobetxatzen zuten Erdizaga
izen balute permisoa, dretxoa izen bazuten
pues, reparto in, mankomunidan, bien akorduekin
kasik adjudiketuik Baztandei Erregerena.
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
karretera in behautela hemendik Frantziera
eta modifikatiko da
Prezinteturik errotak
aunkesea hilebete bat
egun guzian han dalekedale
trenean juan behaut lenbailen tierra hontatik
banakin ze kostunbre zuten goizez...
SINTAXIA
40- Maiz aditzen dira bait- bidezko erlatibo ez murriztaileak.
41- Euskalki honetan -larik atzizkiak -nean lekutu ditu denbora funtzio gzutietatik:
eta azienda sartzen zelaik, denuntzietzen zuten goardek
ni haurre nitzelaik
hure ya xeatzen zelaik
eta astia ginduelaik, pues ala! kuxetara
ni bigarren kaderatik operatu nitzelaik
42- uste-ren mendeko konpletiboetan -n azaltzen da batzuetan -la-ren ordez, Mezkiritzen behintzat (Baztan eta Bortzirietan ere normala da erabilera hau):
Ta hemen sortu te hemen nik uste hilen naizen ere
43- Eremu guztian erabiltzen da zer(en)gatik kausa juntagailua, batzutan hutsik eta batzutan adizkiak -n erantsirik duela:
zengatik orai erretrasatuenak hoik izain zire
Maztekiek beti, zegatik maztekie
zeatik hor intzutelaik hori
zeatik auto aundiz pasatiko da
44- Zilegi da beti konparatiboak -ago hutsik erantsiz egitea, edo -ago-ri -ko erantsiz: -agokoa (izenlaguna ez delarik ere: gazteagokoa da).
45- Euskalki hauetako ezaugarri bat oso ekialdekoa: -raino denbora adierazteko erabiltzea, mendebaldeko euskalkietan derrigorrez arte erabiltzen den tokian:
berriz azaroko kosetxa eraikitzeko denboraraño
46- -ten ahal perifrasia erabiltzen da ahalkerarako, bai eta ezezkako esaldietan ere:
Orai guk eztugu ja ere erraten ahal gauze horren gañean
47- Hegoaldeko goi nafarreran batzutan oso libre erabiltzen da mugagabea, Penintsulako euskalkietan debeku litzatekeen sintagmetan ere bai:
Lenago Eugiko herrie ederrago zen... Gauze ederrago zen Eugiko herria
gazteago ze
Gaur egun da Nafarroako euskalkirik hedatuena eta mintzatuena da, nahiz eta historikoki hegoaldeko goi nafarrera izan zen.
Gutxi gorabehera 35.000 hiztun ditu Nafarroan, honako herri eta ibarretan: Arakil, Sakana (Arbizutik), Larraun, Araitz, Bortziri, Imotz, Basaburua, Arano-Goizueta, Leitzaran, Ultzama, Anue, Malerreka, Bertizarana. Nafarroatik kanpora, Irun eta Hondarribia ere euskalki honetakoak dira.
Iparreko goi nafarreraren eremu gehienean (Arakilen ezik eta Ultzaman oso apal) hizkuntzaren transmisio naturala ez da eten.
Euskalki hau aski ñabarra da: zenbait tokitako hizkerak asko aldentzen dira besteengandik; Sakanakoa, kasu, oso euskalki berezia baita eta Nafarroako gipuzkeraren antz handikoa. Iparreko goi nafarrerak hutsaren hurrengo erabilera idatzia izan du, erlijiozko literatura narras batez kanpora. Baditu, izan, aspaldi xamarreko lekukotasunak, baina ez dira, ez hurrik eman ere, beste euskalkienekin konparatzekoak, ez sikiera hegoaldeko nafarrerarenekin. Gainera, gipuzkeratik franko hurbil dagoelarik, iparreko nafarreraren hiztunek askotan gipuzkera erabiltzen dute, asmoz behintzat, formaltasun premia handiagoko eginkizunetan, bertsotarako, kasu.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrak alde batera utzita, iparreko goi nafarrera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik:
morfologia (aditza, izena)/fonetika/lexikoa/sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1-Euskalki honen eremu gehienean -a- agertzen da adizki sintetikoen lehenaldian: nakien, nauken, zakien, zagoen, zabilen... etb, (batua neukan, zebilen... etb.):
nik berandu artio ez nakin euskeras hitzik ere
kontestatu behar tzuten altxatuta zaudenak
ya beandu xamar zela baña ya bazkaltzeko zauken zerbait
Hala ere, eskualde batean -e- agertzen da: Leitza, Arano eta Larraun (hemen -a- eta -e-, bietara):
Moxkortute hola bueltaka emen zebiltzen herriin
Hori enekin nik
dena preparatuba zeon
Sakanan ere, zoken bezalako adizkiek za- suposatzen dute:
horrek ez zuken holako meritu haundirik, ezkil horrek etzoken
2-Nafarroako euskalki gehienetan bezala (Pirinioko ibarretan ezik) nitzen erabiltzen da, -n- gabe (bat. nintzen):
ibiltzen nitzen herritan kartak partitzen
a harrekin batian joan nitzen ni re
hasi nitzen Zentralian
hamabi urte nitulaiken joan nitzen artzai koxkorra
3-Nor-Nori-Nork adizkietan -it- pluralgilea erabiltzen da, Nor-Nork adizkietan bezala (ditio, ditit... etb, batuaz dizkio, dizkit etb). Euskalki honen ezaugarri esklusiboa da (ez da beste inon gertatzen, baztaneraz izan ezik):
Orain jartzen ttiote
asko gauze nik ezautzen eznituenak ematen zitireten
Zenbait hizkeratan, halare, -zki-dun adizkiak ere agertzen dira, Aranon, kasu (Leitzan dazkit erakoak):
ta denak paatzen zizkiuten
4-Iparreko goi nafarreraren eremu batean due etb. azaltzen zaigu dute etb.en ordez. Leitzan, Sakana, Araitz, Larraun (hemen dui) eta Basaburu Barrenaren parte batean gutxienez:
baina soñuba denak diferentea due
billatu behar zuin makille eoke xamarra
horrek eakutsi ta dantzatzen zuin...
dena goittik bera bota zuen ta etzuen deusee bilatu
edan eitten due
5-Duzie (Larraunen duzi) duzue-ren ordez aditzen da gutxienez Ultzama eta Larraunen:
Badakizie holako kantue kantatzen?
6- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb), -en erabiltzen da geroaldiko formarako:
Eztittue bueltatu izanen
Yoanen zela gure etxera ta gurekin hitzegiñen zula
Herri askotan -anen, -onen bukaera horiek -ain, -oin ebakitzen dira:
dirua ere ezuten sobrante izain seguru aski ta
eta main dizut pasea
baño nik uste ot hemen eitten zenen inguruko herritan e eitten izain zela
Bakanka baizik ez dira aditzen giputz kutsuko -ngo formak, Larraun, Areso, Arano eta Araitzen.
7-diet, diezu, zien, zaie, etb bezalakoen ordez, eremu honetan diotet (=diet), zioten (=zien), zaiote (=zaie) erako adizkiak aditzen dira maizenik, hau da, -ote- erabiltzen dela -e-ren ordez:
haiei jokatuko ziotela horrek
ta esaten nioten soldadu hoiei:
due (=dute) erabiltzen duten eremuan, bide den bezala, dioe (LEIn dioa) (=die) etab. erabiltzen dituzte, hau da, -oe- (-oa-) -e-ren ordez:
Etxe guzie nastu in zioan
ezkaatzen esan giñioan
hark esan zioan etzula uste
8- -n bukaera duten zenbait aditzetan iparreko goi nafarrera ia osoak -iten tankerako aditz izenak osatzen ditu (eskuarki -tten gisara ebakiak), Iparraldeko euskalkietan bezala. Nafarroa Garaiko gainerako euskalki guzietan ezezagunak dira forma horiek (salbu eta Erronkarin): izatten, ematten, egotten, eramatten:
etzen goatzerik izatten
bertze jende turista erraiten ten horiek ere
Bai, izaiten da bizkorki
Baina Larraun, Araitz, Sakana eta Ultzaman, ohikoagoko -ten dugu, eta bai beste herrietan ere bakanka, batueraren edo gipuzkeraren prestijioa dela medio:
izate a tu-tut
9- Nor-Nori sailaren lehenaldian (zitzaion etb.), iparreko goi nafarreraren parte batean (Ultzama, Imotz eta Sakanan) -KI- erroa erabiltzen da -TZA-ren ordez: zekion/zakion eta ez zitzaion. Sakanan erro hori orainaldian ere erabiltzen da: dakio etb eta ez zaio etb.:
asko gustetzen dakit
10-Iparreko goi nafarreraren adizkiek, tokiz toki asko aldatzen direlarik ere, ezaugarri amankomun bat izaten dute: bukaerako hiatoak (zegoen, zuen, nekien, genuen, duela, dagoela... etb) aurreneko bokalera murriztu dituzte (zegon, zun, nun, nakin, genun, dula, dagola... etb). Baina Sakana, Ultzaman ez da hau gertatzen):
han izandu genitun atake goorrak
ne atte zenak eukitzen emen zun hoi prestatota gordii
nik berandu artio ez nakin euskeras hitzik ere
eta hori in ta ya beste zortzien bat urtes harrekin lan in nun
behiei kausitten ta pasatzen nun bizie
hamabi urte nitulaiken joan nitzen artzai koxkorra
gaizki pasatu giñun batzutan
Baina cf.:
nik dena itten nuen, goizien ta asaldien ta gaubien ta denetan
zer atra behar zuen esan zireten komedorian
11- Aurreko ezaugarri sistematiko xamar hauez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizkiaditzen direla. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuko baliokidea zein den:
Geo eaman giñuzen (gintuzten) Oviedo bertaa
Pues, maiz zeatzen tzittuten, (zituzten) prestatzen tzittuten
sartu eztaizkenak ez biño betire erdi erdera ta...
ta joan ginen harea t´ezkiñuzen (genituen) saldu
oain makinak eta badere (dira)
Bai nik e estudioik eztoket (daukat)
batien santuba sartu zubela errekaa sekoa ziolakos (zihoan)
ondo aittu yaiz (haiz) edo geizki aittu yaiz
ta gero artzai nindabillela (nenbilen)
12- Aditza laguntzailez jokatzerakoan denetariko kontrakzioak sortzen dira, nahiz eta corpusa ez den aski eremuak definitu eta sistematizatzeko. behar + laguntzaile iragankorra kontrakzioak ere oso ezaugarrizkoak dira.
in beadiau horno at hor Zizurren, eta: nauk sozio?
bakarriken goaiñ oso diferente eitteunte lana
oain ya ortziralian lan in ta utzitzeunte
zuk oso ongi errezatzauzule arrosarioa
orain in behauzu
In behaizut pase bat Donostire joateko hillebete bateko
hitz in biait
13-Nafarroako euskararen joera orokorra da (beraz ez bereizgarria) aditzetako Nor-nork eta nor-nori-nork sailak nahastea (eskuarki bigarren saila gailen delarik). Joerak, ordea, tokian-halako betetze maila izaten du eta horrek bai markatzen du isoglosa bat: hegoaldeko goi nafarreran, kasu, erabat nahastu dira bi sailak. Baina beste zenbait hizkeratan ere bai (Ultzaman) eta joera gisa oso zabaldua dago: Ituren, Sakana:
ta honek emain dizu Donostira
kanpeonato askota eramaten tzieten
Hala ere, bereizketa ez da leku guztietan galdu:
Geo eaman giñuzen Oviedo bertaa
ta denak paatzen zizkiuten
14- Iparreko goi nafarrerak, beste hainbat euskalkik bezala, berritu egin du, analogiaz, -t bukaeradun adizkien erlatibo forma. Toki guztietan (eta hainbat tokitan gaurdaino) -dan, -dala (dudan, dudala, zaidala, etab.) egiten zen, baina gaur duten, dutela, zaitela, etb. aditzen dira maizenik, dut, zait, etab. bezalako forma lotugabeen gainean berreginak:
ni naiz Miel, nausi o itten dutena
Alderantziz, zenbait tokitan (Ultzaman behintzat), -da- erako forma lotuak abiapuntu, -da erako forma lotugabeak sortu dira: zaida, zaira, dida (eta bokal harmoniaz zaide zaire) etb (baina ez inoiz nork lehen pertsona delarik: dut, dakit etb.):
naho nuen man balire komendante horretxek itxera joateko
15- -lako kausa atzizkiak lako(t)z (eta -lakos) aldakiak ditu, Iparraldeko euskalkietan bezala:
batien santuba sartu zubela errekaa sekoa ziolakos
...txarrak! urte txarrak dire, eztelakoz
IZENA
16-Euskalki honetan guztian, pluralean ez dabereizten nor eta nork (-ak/-ek):
baina soñuba denak diferentea due
usazaliak iten zte oihu batzuk
ta urdun kontestatu behar tzuten altxatuta zaudenak
17-Iparreko goi nafarreraren eremu handi batean, hegoaldeko goi nafarreran bezala, instrumentala -s da (batua -z). Bereziki Sakanan, han -s besterik ez baita erabiltzen, baina bestetan ere ezaguna da (Basaburua, Ultzama, Larraun, Imotzen), nahiz hemen -z rekin lehian erabiltzen den:
ta gero bi urtes o in zen holako esibizio at
nik berandu artio ez nakin euskeras hitzik ere
Zer modues habille amigo Arroki
pues oñes ikasi orduko
18-Nafarroako euskarak oso bereak ditu z- bidezko handigarri fonetikoak: zuleta, zapela etb. Beste euskalkietan ere badira, baina hemen oso ohikoak dira:
zuleta bat zartai betekoa
19-Zenbakietan -tan erakoak aditzen dira maizenik: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei), baina parentesi artekoak ere aditzen dira (gipuzkeraren eta batueraren prestijioa dela medio):
Nik lauetan hoite zazpi urte konplittu dittut
20-Nondik kasua mugagabean eta pluralean egiteko, -tarik erabiltzen da Ultzaman, hegoaldeko goi nafarreran bezala.
21- -arendako Ultzaman behintzat erabiltzen da, eta ez -arentzat:
Zer egunek pasti ihaittuzun! Dena zuretako dao.
22-artzain, arrain,
